موضوع: کتاب الحج/حج صبیان /تصرفات ولی

عن رسول الله صلی الله علیه و اله: طوبی لمن انفق الفضل من الماله و امسک الفضل من القوله [1]

خوشا بحال کسی که زیادی مالش را در راه خیر انفاق می کند و زیادی سخنش را نمی گوید

امساک در سخن زیادی و بی فائده و انفاق در زیادی اموال دو عاملی که در تاریخ زندگی بشر تعالی بخش انسان ها بوده است

مساله ششم از مسائل عروه که پیرامون حج بیان می گردد دارای فروعی است

فرع اول: ثمن و قیمت قربانی در حج تمتع بر عهده ولی می باشد زمانی که ولی طفل را احجاج یا امر به حج نموده باید از اموال خودش نسبت به قربانی روز عید قربان هزینه نماید. دلیل بر این فرع دو مطلب است

مطلب اول: آنانی که فتوا به این نظریه داده اند با دو بیان این نظریه را اثبات می نمایند

بیان اول: قربانی در حج تمتع منفعت مادی و دنیوی برای طفل ندارد آنچه دارای منفعت دنیوی معنوی و مادی است خود حج است البته بر اساس بیانی که قبلا گذشت انجام حج چه به صورت احجاج و چه امر به حج شاکله صبی را مزین نموده، به زینت های معنوی متاثر می کند و با تاثیرات معرفتی صفحه جانش به کعبه و طواف و ذکر و دعا و خداپرستی منقش می شود لذا لزومی ندارد حج تمتع باشد چرا که با حج افراد نیز تمام مزایای معنوی و مادی برای صبی حاصل می آید از جمله جلوگیری از مرگ بد یا فقر و علاوه بر این، هدی نیز مطرح نیست لذا ولی باید بر اساس مصالح و فوائد معنوی و مادی دنیا حج را مدیریت کند اگر به این مقدار مدیریت نمود هزینه را از اموال صبی بر می دارد زیرا در راستای منفعت اوست اما قربانی در اوضاع صبی زائد بر سازمان تاثیر گذاری حج است .

مطلب دوم: روایات هستند که از آنها استفاده می شود ثمن هدی بر ذمه ولی است

روایت اول صحیحه زراره است قال الصادق علیه السلام اذا حج الرجل بابنه و هو صغیر فانه یامره ان یلبّی و یفرض الحجَّ (به صبی امر می کند تلبیه بگوید و نیت حج کند) و ان لم یحسن ان یلبی لبوا عنه و یطاف به و یصلی عنه قلت حیث لهم ما یذبحون قال یذبح عن الصغار و یصوم الکبار [2] (و اگر صبی نتوانست از طرف او تلبیه بگوید اگر سرپرست اطفال برای قربانی به اندازه کافی پول ندارند قربانی طفل را انجام دهند و برای خودشان روزه بدل از هدی بگیرند).

یُذبح عن الصغار ظهور دارد که اولیاء، ذبح را از طرف صغار باید انجام دهند یذبح مجهول آمده و اعم است از اینکه مدیران و سرپرستان صغار، ولی باشند یا نباشند

روایت دوم: روایت معتبره اسحاق بن عمار است در حدیثی که بیان می کرد غلمان را به مکه برده اند و بدون احرام به عرفات وارد شدند حضرت فرمود ...قال لهم یغتسلون ثم یحرمون و اذبحوا عنهم کما تذبحون عن انفسکم [3] ظاهر این روایات این است کسانی که متکفل انجام حج صبیان شده اند چه احجاج و چه امر به حج باید خودشان مساله هدی را بپذیرند و متحمل شوند نتیجتا هدی بر ذمه کبار است

ان قلت

صحیحه معاویة بن عمار می گوید من لا یجد منهم هدیاً فلیصم عنه ولیه [4] اگر کسی بگوید حدیث بیان می دارد وقتی پول و امکانات برای قربانی نبود ولی روزه بگیرد معنایش این است که ولی باید از جانب طفل صبی روزه بگیرد و دلالت بر این مساله ندارد که انفاق هدی بر ذمه ولی است

پاسخ :

روایت می گوید اگر ولی مالی نداشت که هزینه قربانی صبی را بپردازد بجای آن روزه بگیرد معنایش این است که اولا و بالذات پول قربانی بر ذمه ولی است اما اگر نتوانست قربانی را تامین نماید صوم بدل از هدی بر ذمه اوست در حقیقت تاکید می نماید از آنجا که اصل قربانی بر ذمه او بوده حال که نمی تواند بپردازد روزه به گردن اوست گویا این امر، هم ردیف است با اصل مسلم که اگر کسی بر ذمه او قربانی کردن است و پول ندارد، روزه می گیرد حال زمانی هدی برای خودش است و زمانی برای صبی اش این دلالت بر تاکید دارد که حتی در صورت نداشتن تمکن مالی باید در ازای آن روزه بگیرد

این مبحث نیاز به تنقیح دارد در مباحث گذشته گفتیم با عینک اسلام گرایی آن هم اسلام ناب محمدی صلی الله علیه و اله در حج فوائد معنوی و مادی برای طفل قابل تصور است

ما هستیم و اولیاء صبیان و خود صبیان و داستان حج و موقعیت های خانوادگی و اجتماعی تمام این مسائل مختلف را در کنار هم ملاحظه می کنیم و دقت می کنیم کدام حج را برای صبی انتخاب کنیم (افراد یا قران) در شرایطی می بینیم اوضاع مالی طفل در حدی است که باید اموالش در زندگی دنیوی او صرف شود و به اندازه ای از مال او زیاد است که فقط تامین می کند حج افراد را که قربانی ندارد و زمانی دیگر می بینیم هزینه حج تمتع برای صبی از مال خودش قابل تامین است بدون آسیب به زندگی و کم کردن از اولویت های زندگی او؛ در صورتی که زیادی مال او فقط به اندازه حج افراد است اگر بخواهیم پول قربانی بدهیم مال صبی را تلف کرده ایم چرا که ضرورتهای زندگی روزمره او از بین می رود در اینجا اگر ولی بخواهد صبی را محرم به حج تمتع نماید ثمن هدی را یقینا باید خودش بپردازد اما در جایی که اموال و امکانات صبی در حدی است که اگر برای حج تمتع محرم شود علاوه بر اینکه فضایل حج افراد و مصالح دنیوی و معنوی را دریافت می کند می توانیم قربانی را هم برای او به عنوان بهره دنیوی حساب کنیم به دو دلیل:

دلیل اول: تعبد است و روایت صحیحه محمد بن مسلم از امام باقر علیه السلام حضرت فرمود الاُضحیةُ واجبةٌ علی من وجد

من صغیر او کبیر و هی سنةٌ [5] این روایت حکایت از این دارد کسی که محرم شد به حج تمتع جایگاه قربانی او در صورت توان واجب است چه صغیر و چه کبیر کلمه واجبٌ مشخص است به معنای وجوبت تکلیفی برای صبی نیست بلکه به معنای ثبوت است یعنی قربانی ثابت و استوار است مراد از وجوبدر اینجا مانند وجوبی است که در روایت برای غسل جمعه آمده این یعنی سنت ثابته ای است

دلیل دوم: از جهت تحلیل و بحث مصلحت و ملاک، قربانی تشبیه به عقیقه شده است در عقیقه برای طفل و صبی خصوصیت هایی ذکر شده "لحمه بلحمه دمه بدمه" و حکایت از این دارد که باعث تامین زندگی دنیا و سلامتی و باعث ماندگاری او گردیده و سبب دفع و رفع بلا می شود لذا منفعت دنیویه در قربانی برای حج تصور است در صورتی که صبی امکانات آن را دارد و پول قربانی پولی نباشد که اولویت دیگری برای صرف داشته باشد

در تحلیل حکایت بحث قربانی روز عید قربان که هدی نام دارد با مراجعه به عرف عام می بینیم همان قربانی است در روایت حتی برای بالغین فرموده اند الهدی هو الاضحیه [6] در طول سال هم می شود قربانی کرد

موثقه موسی عن الصادق علیه السلام ان لم یعق عنه حتی ضحی عنه فقد اجزأته الاضحیه [7] اگر برای بچه عقیقه انجام ندادند و برای او قربانی کردند قربانی جایگزین عقیقه می شود بنابراین از ادله و روایات استفاده می شود که قربانی برای صبیان در حکم عقیقه است در این صورت در حج تمتع وقتی ثمن هدی را از اموال خود صبی برداشتیم صدر من اهله وقع فی محله با ملاحظه تمام جوانب که حج تمتع در شرایط تمول و سرمایه داری صبی انجام گرفته و کاملا هزینه حج سفر و امکانات زائد بر آن را تامین می کند و کوچکتری لطمه به امور معیشتی او در سفر و حضر نمی خورد که به این نتیجه می رسیم ثمن هدی که مرحوم سید فرمود الهدی علی الولی در فرع اول به شکل اطلاق صحیح نیست فقط طبق قواعد اولیه و نگاه بدوی صحیح است زیرا نگاه بدوی کاری به این مسائل ندارد امر به حج مستحب است پس تمام هزینه بر ذمه ولی است بحث دومی که به میدان می آید می گوئیم ثمره و منفعت مادی و معنوی دنیوی دارد صبی اموالش را برای خرج کردن می خواهد و کشیدن مال به طرف خودش یعنی با اموال زندگی کند و همین طور تا می رسیم به حج که حج برای او مفید است

این مقدار از فرع اول اثبات شد که الهدی علی الولی طبق قاعده اولی اولا و بالذات صحیحٌ اما ثانیا و بالعرض با ملاحظاتی که روایات و در عرف و معیشت صبی است می توانیم قائل شویم که ثمن هدی در بسیاری از موارد بر اموال خود صبی است.