موضوع: کتاب الحج/حج صبیان /تصرفات ولی

قال النبی یا علی ابذل نفسک و مالک دون دینک [1]

یا علی در جایی که تعین پیدا کرد اگر جان و مال بدهی دین می ماند مال و جانت را بذل کن برای دین

این کلام حضرت حقیقتی است برای انسان های موحد و آخرت گرا اما برای آنانی که دل به این دنیا بسته اند قابل فهم نبوده و تعجب این افراد را بیشتر می کند؛ آنانکه معتقد به معاد و قیامت و مساله انسانیت و حق و معنویت هستند، برایشان مفهوم است که اگر جان و مال را فدای دین کنند نابود نمی شود بلکه دین می ماند و دوباره زندگی حقیقی ادامه پیدا می کند.

بعد ما تم البحث عن کیفیة ولایة الاولیاء الخواص و العوام و الفرق بین ولایة الاب و سائر الاولیاء (دو مرحله و دو مطلب از مطالب ولایت اولیا بر صبیان را پشت سر گذاشتیم یکی اصل اولیا و دیگری فرق بین اب و بقیه اولیا) نبحث عن امر ثالث الذی کان السبب الورود فی هذین الامرین الماضیین (علت ورود به مباحث قبلی بحث سوم است) حکم التصرف الولی مال الصبی ممیز کان او غیر ممیز فی طریق الحج آیا ولی می تواند اموال صبی را در طریق حج مصرف نماید؟

منظور از طریق حج، مقدمات حج است مانند تهیه بلیط مایحتاج سفر هزینه هدی و غیره حال چه بخواهد صبی را حج بدهد و چه صبی خودش نیت کند و اعمال را انجام دهد که تمام این موارد از میقات شروع می شود سوال اینست که قبل از رسیدن به میقات آیا محج می تواند از اموال صبی بردارد و هزینه ها را پرداخت نماید حتی هزینه های خود صبی را ؟

ظاهر کلمات فقها این است که جائز نیست ولیّ (بطور اعم) در طریق حج هزینه های سفر را از اموال صبی بردارد وجه آن این است که منفعت دنیوی در این امر متصور نیست؛ در مباحث گذشته عنوان کردیم تصرفات اولیا حتی پدر نسبت به فرزند باید منفعت دنیوی داشته باشد و این گونه مخارج سفر حج که ربطی به حج ندارد عرفا منفعت دنیوی حساب نمی شود حتی اگر قائل شویم برای صبی اجری تصور بشود به جهت اینکه ثواب اخروی است نه دنیوی زیرا صبی هنوز مکلف نیست و اگر قائل شدیم به اینکه اجری برای او نیست، به طریق اولی تصرف جائز نمی باشد.

پاسخ به این سوال که آیا تصور می شود ثبوت اجر و ثواب برای صبی نیاز به تامل دارد

مرحوم صاحب جواهر عبارتی دارد به این مضمون: كيف كان فـ ( نفقته الزائدة ) على نفقة الحضر مثل آلة سفره وأجرة مركبة وجميع ما يحتاج إليه في سفره مما كان مستغنيا عنه في حضره تلزم الولي في ماله دون الطفل بلا خلاف أجده ، لأنه هو السبب در اینکه خرج هایی که بیشتر از هزینه های حضر است بر ذمه ولی است بین علما اختلافی نیست زیرا سبب این هزینه ها ولی است و النفع عائد الیه ضرورة عدم ثواب لغیر الممیز بذلک نفع نیز به خود ولی برمی گردد در خصوص غیر ممیز ثواب معنا ندارد و عدم الانتفاع به فی حال الکبر صبی که بزرگ شد از آن حج نفعی برای او نیست نعم قد یُتوقف فی حکم المزبور فیما إذا توقف حفظ الصبی و کفالته و تربیته علی السفر و کانت مصلحته فی ذلک گاهی انسان در عدم جواز تصرف در مال صبی و اینکه از مال خودش باید بردارد شک می کند و متوقف می شود در آنجا که اگر صبی را سفر نبرد جسم یا تربیت او آسیب می بیند و سفر مصلحت و نفع دنیوی اوست در اینصورت پدر می تواند از اموال صبی هزینه نماید زیرا در راستای مصلحت اوست و لعل اطلاق الاصحاب مُنزَّل علی غیر ذلک شاید اطلاق اصحاب که می گویند لایجوز تصرف برای غیر این مورد است که سفر بردن به مصلحت صبی باشد از ابعاد مختلف و اما الهدی الذی یترتب علیه بسبب الحج فکانه لا خلاف بینهم فی وجوبه علی الولي الذي هو السبب في حجه [2] حج تمتع است و صبی غیر ممیز را محرم نموده که حج تمتع دارای هدی است و در این هدی واجب است بر خود ولی زیرا او سبب شده و قد صرح به فی صحیح زراره قال إذا حج الرجل بابنه وهو صغير فإنه يأمره أن يلبي ويفرض الحج، فإن لم يحسن أن يلبي لبوا عنه، ويطاف به ويصلى عنه قلت: ليس لهم ما يذبحون، قال: يذبح عن الصغار، ويصوم الكبار، ويتقى عليهم ما يتقى على المحرم من الثياب والطيب وإن قتل صيدا فعلى أبيه [3] اگر صبی صیدی را ذبح کرد چه برای قربانی چه برای صید بر عهده ولی است این در رابطه با ممیز است زیرا غیر ممیز نمی تواند صید انجام دهد وقتی در مورد ممیز هدی و کفاره با ولی است در غیر ممیز به طریق اولی هدی با ولی می باشد.

علی کل محل خلاف ممیز است در رابطه با ممیز در موثقه طلحة بن زید که اهل سنت است اما به شکلی مورد اعتماد شیعه واقع شده (در روایات راویان مشترک بین شیعه و سنی وجود دارد زیرا توثیق آن ها احراز شده است) آمده: عن الصادق علیه السلام ان اولاد المسلمین موسومون عند الله شافع مشفَّع (فرزندان مسلمانان نام برده می شوند نزد خدا شافع و مشفع که مورد عنایت خدایند) فاذا بلغوا اثنتی عشرة سنه کانت لهم الحسنات (وقتی 12 ساله می شوند برایشان ثواب معنا دارد) و اذا بلغوا الحلم کتبت علیهم السیئات (وقتی به مرحله بلوغ رسیدند سیئات برایشان نوشته می شود) در مرحله 12 سالگی چه دختر و چه پسر حسنات بر آنان نوشته می شود و همچنین روایت عبدالله بن سنان عن الصادق علیه السلام قال اذا بلغ الغلام ثلاث عشرةَ سنه کتبت له الحسنه و کتبت علیه السیئه و عوقب و اذا بلغت الجاریه تسعه سنین و کذالک و ذلک انها تحیض لتسع سنین [4] درمورد بلوغ بحث نمودیم و گفتیم از علائمی که برای بلوغ ذکر شد دو مورد قابل توجه است یکی بحث احتلام و حیض بود که ممکن است قبل از سن خودش اتفاق بیفتد اما آنچه در خصوص پسران مبرهن است اگر در 13 یا 14 سالگی حلم اتفاق نیفتاد منتقل می شویم به علامت بعدی بنابراین قبل از بلوغ، ثواب و عقاب و سیئه معنا ندارد حتی برای ممیز در نتیجه اگر ولی، صبی خود را به حج برد چه ممیز چه غیر ممیز قاعده اولی این است که تمام ثواب برای پدر است لذا هزینه هایی که انجام می دهد باید از اموال خودش باشد حتی در خودِ حج یعنی از میقات به بعد باید از جیب خود بردارد و چیزی بر ذمه طفل نیست الا اینکه سید در عروه و عده ای از علما دو مورد را استثنا کرده اند:

مورد اول: ما کان حفظ الصبی متوقفاً علی ملازمه صبی مع ولیه عند ما کان الولی عازما علی اداء الحج اگر بخواهد صبی را حفظ نماید باید با خود ببرد در فرضی که حج بر ولی واجب است بنابراین بردن صبی از لوازم زندگی او می شود لذا می تواند قدم به قدم برای هزینه های صبی از اموال او بردارد .

مورد دوم: آنجا که باید مادر صبی را همراه خود ببرد و صبی را نمی تواند تنها رها کند زیرا مشکلاتی برای او پدید می آید علی کل حال بردن صبی به مصلحت اوست که در این صورت می تواند از اموال صبی برای او هزینه نماید .

این مساله را مرحوم سید مطلق بیان می کند اما مرحوم بروجردی در حاشیه عروه می گوید فقط معونه سفر را می تواند از مال صبی بردارد یعنی حال که صبی را باید ببرد تا از جهت جسمی و روحی سلامت بماند آنچه باعث شده خرج بردارد سفر است پس باید تصور کنیم منقطع از حج، سفر کجا هزینه دارد، صبی در سفر بخاطر مسافر بودن برای بلیط یا لباس و غذای خاص هزینه دارد اما بعد از احرام ممکن است بخاطر احرام یک سری هزینه داشته باشد که آن مخارج بر عهده ولی است آنچه را سفر لوخلی و تبعه خودش بعنوان سفر هزینه تولید می کند می تواند از مال صبی بردارد اما هزینه هایی که حج تولید می کند مانند لباس احرام یا توقف در منی و عرفات که گاها هزینه دارد را باید از مال خودش بپردازد لان السفر مصلحة له چرا که سفر مانند زندگی در حضر است همانطور که ولی در زندگی در حضر هزینه های صبی را از مال او بر می دارد در اینچنین سفری هم می تواند از مال صبی بردارد.