موضوع: کتاب الحج // وجوب حج // حج بالغ

در بحث فقه قاعده "لاطاعة لمخلوق فی معصیة الخالق" مطرح شد علت به بحث گذاشته شدن قاعده اینکه در عروه جناب سید محمد کاظم یزدی رضوان الله تعالی علیه در حج به این مسأله رسید که آیا بالغین در انجام حج مستحبی نیاز به اذن والدین دارند یا خیر؛ خواستیم قبل از ورود به حج مستحبی ، حج واجب را مطرح نمائیم که آیا در حج واجب اذن پدر و مادر شرط است یا خیر.

همانطور که معروف است و فقهای عظام فتوا داده اند اگر فرزندی مستطیع شد و حج بر او واجب گشت ،انجام واجبات متوقف بر اذن ولی نیست برای مستدل کردن این فتوا یکی از نظرها و نگاه ها قاعده عقلی "لاطاعة لمخلوق فی معصیة الخالق" است که مطرح شد و مرحوم خوئی رضوان الله تعالی علیه تأملاتی در این قاعده دارند که بنده بعد از تفحص در کلمات ایشان و کلمات فقها به این نتیجه رسیدم که این محقق بزرگوار در صغرای قاعده حرف دارد .

صغری عبارتست از "معصیة خالق " یعنی هر زمان معصیت مطرح بود صغری تحقق پیدا کرده و شما نمیتوانید با اطاعت از مخلوق، معصیت خالق را تحقق بخشید اما این مسأله که در چه مواردی معصیت خالق محسوب میشود محقق خوئی را بر آن داشت تا نسبت به این قاعده تأمل نماید بنظر میرسد تأملات ایشان خدشه ای به این قاعده وارد نمیکند لذا قاعده کلی به قوت خود باقیست در بعضی موارد مشخص شد در شریعت مقدس وقتی اذن ولی یا زوج یا مولا برای انجام یک عبادت شرط قرار میگیرد مکلف باید با اذن وارد عمل واجب الهی شود و اگر اذن نباشد واجب الهی تحقق خارجی پیدا نخواهد کرد لذا در موردی که مثلا شارع مقدس اذن را برای انجام واجب شرط قرار داده ، معصیت خالق یعنی صغرای این قاعده تحقق خارجی پیدا نمیکند و به این صورت مکلف قدرت بر معصیت ندارد .

در مثال غصب مرکب و لباس اینگونه بود که شارع تصرف در مال غیر را بر اذن صاحب مال متوقف کرده است و از طرفی حج نیاز به مرکب یا نماز نیاز به لباس دارد اگر لباس یا مرکبی به عاریت گرفته شده و صاحب مال اذن نمیدهد یا از اذن برمیگردد در این فرض شرط وجوب واجب از بین رفته است لذا در اینجا اگر مکلف عمل را ترک کند دیگر مصداق ترک واجب نیست چون اذن شرط وجوب بود و با نبودن اذن، وجوبی نیست و اگر مکلف حج یا نماز را ادامه ندهد معصیتی صورت نگرفته .

بنابراین باید سراغ شریعت رفت و تحقیق نمود شارع مقدس رابطه بین فرزند و پدر یا رابطه بین زوج و زوجه و بین مولا و عبد را چگونه تعریف کرده است ؛ در تمام مواردی که واجبات و مناسک الهی متوقف بر رضایت پدر و مادر یا زوج است و شارع رضایت آنان را بعنوان مقدمه و شرط وجوب عمل قرار داده است یقینا در این موارد صغرای قاعده از بین خواهد رفت و با عدم رضایت و اذن والدین آن عمل، واجب نمیشود و یا اگر در بین عمل آنان از رضایت خود برگردند ادامه عمل واجب نیست .

انما الکلام در جایی است که اینگونه نباشد یعنی در شریعت نیافتیم شارع مقدس رضایت آنان را شرط قرار داده باشد از جمله بحث ما نحن فیه که در ذیل مسأله عروه الوثقی خواستیم قبل از بیان متن مسأله بیان کنیم واجبات الهی مانند نماز و روزه و حج واجب نسبت به رضایت و عدم رضایت والدین و زوج مطلق هستند معنای اطلاق اینست که شارع مقدس حج را از مکلف بالغ به نحو اطلاق میخواهد چه والدین راضی باشند و چه راضی نباشند این قاعده اولیه فقه است بر اساس اطلاق آیه شریفه ﴿لله علی الناس حج البیت من استطاع الیه سبیلا﴾ که حج واجب مطلق شمرده شده است.

بنابراین خود ادله واجبات به مکلفی که بالغ و مستطیع است میگوید باید حج را انجام دهد چه رضایت والدین باشد و چه نباشد نهایتا در ذیل این دلیل واجب، قاعده عقلی "لاطاعة لمخلوق فی معصیة الخالق" موجود است که ادله واجبات ارشاد به این قاعده هستند .

اگر مکلفی بگوید چون پدرم راضی نیست به حج نمیروم خودِ دلیل لفظی و اطلاق آیه شریفه ﴿لله علی الناس حج البیت من استطاع الیه سبیلا﴾ با قطع نظر از قاعده عقلی به مکلف بالغ میگوید باید حج را انجام دهد و نمیتواند بخاطر عدم رضایت ولی حج را ترک نماید از همین دلیل لفظی بیّن میتوانیم حکم عقلی (لاطاعة لمخلوق) را به شکل ارشاد استخراج کنیم.

بنابراین در بحث واجبات الهی باید ابتداءاً ادله این واجبات را وارسی نموده و ببینیم شکل ایجاب این واجبات بر مکلفین چگونه و مشروط به چه چیزهایی است. ادله ای که در خصوص حج از آنها استفاده میکنیم اطلاق دارند آیه شریفه ﴿لله علی الناس حج البیت من استطاع الیه سبیلا﴾ و همچنین روایات فراوانی که در اینباره گذراندیم، با توجه به اهمیت و فضائل حج به این نتیجه میرسیم که "الحج یجب علی کل مکلف سواءٌ رضی باتیان الحج ولیّه او لم یرض" نتیجتا با توجه به اطلاق ادله حج ،حج بالنسبه با رضایت و عدم رضایت ولی اطلاق دارد.

در ادامه بحثی باقی می ماند به این مضمون که اگر ادامه حج باعث اذیت پدر و مادر شود در اینجا با وجود ادله ﴿ان لا تعبدوا الا ایاه وبالوالدین احسانا﴾ و ﴿لاتقل لهما اف﴾ و ادله واجبات چه باید کرد؟

در اینجا نیز اولا و بالذات اگر ادله توجه به والدین در حدی باشد که بتوان با جمع کردن این ادله با ادله واجبات الهی به این نتیجه برسیم که واجبات الهی مشروط هستند به اینکه ایذاء والدین نباشد رجوع می کنیم به بحثی که اشاره شد و واجبات میشوند واجب مشروط؛ اما اگر به این مرحله نرسیدیم وارد باب تزاحم می شویم خداوند متعال بر فرض دو واجب فرستاده از طرفی امر نموده نماز و حج واجب را انجام دهید و از طرفی فرموده ملاحظه پدر و مادر را داشته باشید همانطور که می دانید در باب تزاحم اهم و مهم مطرح میشود در بحث اهم و مهم، حج و مصالح آن و اذیت والدین در نظر گرفته میشود بعنوان مثال پدر و مادری از فرزند خود خواسته اند به حج نرود و این عدم رضایت بر اساس عرف و شرع دور از آبادی و عقل نیست در اینجا مساله حق الله و حق الناس به میان می آید و در مقام تزاحم با کسر و انکسار و ملازمات و تناسبات بین احکام الهی در حق الله و احکام الله در بحث حق الناس محاسبه میشود چنانچه در حدی باشد که با انجام حق الله، حق الناسی از بین میرود (آن هم حق پدر و مادر) در چنین مواردی ممکن است به اینجا برسیم که حق الناس پدر و مادر مقدم است بر حق الله بنابراین رضایت آنان شرط است و وجوب حج نسبت به این مورد مشروط به رضایت می شود

و چه بسا در بعضی موارد وجوب به اطلاق خودش باقی می ماند .

و تلخص مما ذکرناه قاعده "لاطاعة لمخلوق فی معصیة الخالق" قاعده عقلیه است و برای اجرای آن نیاز است صغرای این قضیه وارسی شده و معصیت خالق را بسنجیم اگر بخواهیم معصیت خالق را منقح کنیم باید برویم سراغ واجبات الهی و تجزیه تحلیل کنیم که مطلق هستند یا مشروط ؛با بررسی جوانب در خصوص واجبات الهی به این نتیجه میرسیم که قاعده اولی اطلاق واجبات الهی است الا در جایی که حق الناس نسبت به پدر و مادر تضییع شود ، در این خصوص ادله فراوانی داریم که خداوند حق مردم را مقدم بر حق خودش دارد آن ادله طبق ضوابط خود با رعایت همه جوانب بررسی میشود در برخی موارد نظر میدهیم که واجب الهی در این خصوص واجب مشروط است و در برخی موارد دیگر واجب مطلق.

هذا تمام الکلام در حاشیه ای که نسبت به مساله اول از مسائل عروه نسبت به حج صبی ممیز و بالغ بیان شد که در قسمت بالغ در رابطه حج واجب با اذن پدر و مادر ملاحظه کرده و به مناسبت به این قاعده اشاره نمودیم.