موضوع: کتاب الحج // وجوب حج // حج صبی

روایات صبی ممیز که قرار است صحت و مشروعیت حج صبی شش شال تا قبل از بلوغ را از آنها استفاده کنیم

روایت دوم : معتبره اسحاق بن عمار" قال سألت اباالحسن علیه السلام عن ابن عشر سنین یحج؟ قال علیه حجة الاسلام اذا احتلم و کذلک الجاریة علیها الحج اذا طمثت [1] " این روایت از جهت سندی مشکلی ندارد اما از جهت دلالت سه احتمال در آن وجود دارد :

احتمال اول : اسحاق بن عمار میپرسد یابن رسول الله پسر ده ساله اگر حج انجام دهد حج او صحیح است یا خیر و امام میفرماید علیه حجة الاسلام اذا احتلم این احتمال ضعیف است زیرا جواب امام با سوال راوی هماهنگ نیست بخاطر اینکه راوی میپرسد "یحج" یعنی مشروع است حج بجا آورد؟ امام میفرماید بر اوست حجة الاسلام وقتی محتلم شد، پاسخ امام برای وجوب است که بر پسر وقتی حج واجب میشود که بالغ شود .

احتمال دوم : سوال از وجوب حج باشد ،بر او حج واجب است ؟ امام با دلالت مفهومیه میفرماید نه واجب نیست منطوق چنین است که فرمودند علیه حجة الاسلام اذا احتلم و مفهوم آنست که وقتی محتلم نیست حج بر او واجب نمیباشد.

احتمال سوم : راوی میخواهد بپرسد میشود به حج صبی ده ساله اکتفا کرد؟ یعنی پسر ده ساله اگر حج انجام داد مجزی از اوست ؟ طبق دلالت مفهومیه امام میفرماید نه.

از این سه احتمال مورد اول کنار گذاشته میشود و احتمال دوم و سوم را میتوان از روایت برداشت کرد

سوال : بین این دو روایت کدام راجح است ؟

پاسخ : در احتمال دوم سوال است که آیا بر صبی ده ساله حج واجب است؟ و امام میفرماید نه. طبق این احتمال باید گفت در ذهن راوی فقط سوال از وجوب بوده در حالیکه این بعید است زیرا تقریبا ذوق و فکر اسحاق بن عمار میفهمد که بلوغ شرط واجب است باید به ذهن او این باشد حالا که حج انجام داد آیا این حج مجزی است؟

در این حدیث بخاطر نداشتن دلیل خاص باید با تحلیل یکی از روایات را مقدم کنیم با توجه به اوضاع و احوال تناسب بین حکم و موضوع، مناسبات متشرعین و چیزهایی که در ذُکر و ذکر اسحاق بن عمار بوده است و همچنین صحنه و ساحت روایات نسبت به حج صبیان وقتی همه را ضمیمه کنیم میبینیم این سوال عن ابن عشر سنین یحج (حج انجام دهد یا نه) مشخص میشود که روایت مجمل است و از بین احتمالات سه گانه اولین احتمال با جواب سازگار نیست بخلاف دومی و سومی لکن بین دومی و سومی از جهت مناسبات و تناسبات به ذهن اینچنین می آید که اسحاق بن عمار میپرسد آیا این حج مجزی است ؟ و امام پاسخ میدهد نه مجزی نمیباشد .

بنابراین سوال میشود از نوع اجزی و شاهد این مساله در روایت شهاب بن عبد ربه است که محتوای آن شبیه این روایت میباشد الا اینکه صدری دارد که آن صدر در روایت اسحاق بن عمار وجود ندارد اما ذیل آن تابعاً نعل بالنعل است در صدر سوال شده از اجزی قال فی رجل اعتق عشیَّة عرفةَ عبدآً له أَ یجزی عن العبد حجة الاسلام ؟ از حضرت در رابطه با کسی که شب عرفه عبدی را آزاد کرده است سوال شد آیا حج عبد مجزی است ؟ امام میفرماید بله در ادامه روایت آمده ثم قال وسألته عن ابن عشر سنین یحج ؟ قال علیه حجة الاسلام اذا احتلم میتوان از صدر این روایت استفاده کرده و بگوئیم سوال اسحاق بن عمار سوال از اجزی بوده، اما این استدلال ضعیف است زیرا اولا در تحلیل روایات میبینیم از جهت سندی روایت شهاب بن عبد ربه ضعیف است ثانیا چند نوع نقل وارد شده و ممکن است دو روایت باشد یعنی از شهاب بن عبد ربه دو روایت وارد است که صدر روایتی مستقل و ذیل روایتی مستقل دیگر باشد بنابراین روایت صدر دیگر نمیتواند برای روایت اسحاق بن عمار قرینه قرار گیرد .

تا اینجا وجه سوم تقویت شد

یک راه دیگر برای تضعیف وجه دوم وجود دارد به این صورت که بگوئیم معنا ندارد اسحاق بن عمار از وجوب حج سوال کند زیرا میداند صبی بالغ نیست پس سوال از اینست که اگر حج انجام داد باید بعد از بلوغ دوباره انجام دهد یا نه .

لکن این تضعیف را میتوان تضعیف کرد با این بیان که روایات زیادی داریم که بر صبی ده ساله بسیاری از عبادات واجب است لذا بعید نیست که سوال اسحاق بن عمار از وجوب باشد

1. موثقه سماعه یجوز صَدَقة الغلام و عتقه و یؤُمُّ الناس اذا کان له عشرسنین [2]

2. موثقه عبدالرحمن عن الصادق اذا بلغ الغلام عشر سنین جازت وصیته[3]

3. روایت اسحاق بن عمار قال اذا اتی علی الصبی ست سنین وجبت علیه الصلاة و اذا اطاق الصوم وجب علیه الصیام [4] بنابراین میتوانیم بگوئیم اسحاق بن عمار از وجوب سوال کرده لکن علی کل حال وجه سوم قویتر است و این روایات توجیه شده اند و لازمه وجه سوم اینست که حج صبی ممیز صحیح است به این دلیل که معنا ندارد اسحاق بن عمار سوال از اجزی نماید بدون صحت

نتیجتا وقتی احتمال سوم در روایت تقویت شد که سوال از اجزی است پس معنا ندارد حج صحیح و مشروع نباشد بعد سوال شود آیا مجزی هست یا نه به این شکل این روایت دلیل میشود بر اینکه حج صبی ممیز صحیح و مشروع است .