اشکال محقق اصفهانی بر مطلب امام:

مرحوم اصفهانی در دفاع از مرحوم نائینی به مطلبی اشاره دارند که به نوعی پاسخ به اشکالی است که امام بر مرحوم نائینی مطرح کردند:

«انه‌ في‌ الآن الّذي يتحقق فيه العصيان و المخالفة يكون الأمر ثابتا و هو آن الامتثال، و بمضيّ آن ما على ذلك الحال و زمان الامتثال يسقط الأمر لعدم إمكان امتثاله، فمثلا في الآن الأول من النهار يكون الأمر بالإمساك ثابتا، فإذا لم يمسك المكلف و مضي ذلك الآن فقد مضى زمان الامتثال فيسقط الأمر في الآن اللاحق لآن الامتثال.

فان شئت قلت: المسقط للأمر هو مضي زمان الامتثال و لو آناً ما، أو المسقط له هو العصيان المتحقق، و قد عرفت عدم تحقق هذا العنوان الا بمضي آن ما من زمان الامتثال. فمن يقول بان العصيان مسقط للأمر غرضه هذا المعنى، لا انه حال العصيان يسقط الأمر، فان ذلك محال كما عرفت.

و عليه، ففي حال العصيان يكون الأمر بالأهم ثابتا، فيجتمع مع الأمر بالمهم زمانا لثبوته في ذلك الحال أيضا، و بعد مضي زمان العصيان و الامتثال يسقط الأمر بالأهم فلا يكون زمان ثبوت الأمر بالمهم هو زمان سقوط الأمر بالأهم. فتدبر.»[1]

توضیح:

    1. در لحظه عصیان، امر به اهم موجود است چراکه اگر امر نباشد، عصیان معنی ندارد، پایان زمان امر به اهم یا با امتثال است و یا با عصیان است.

    2. و در همان لحظه عصیان، امر به مهم هم موجود است. (اتحاد زمان شرط و زمان تکلیف)

    3. پس در لحظه عصیان، هم امر به اهم موجود است و هم امر به مهم.

    4. و هذا هو المطلوب.

ما می گوئیم:

    1. در دفاع از امام می توان گفت عصیان علت برای اسقاط امر است و چون زمان علت با زمان معلول یکی است، پس لاجرم زمان عصیان زمان اسقاط امر است و روشن است که زمان اسقاط امر با زمان وجود امر یکی نیست، چراکه در آن زمان اجتماع نقیضین لازم می آید.

    2. مرحوم اصفهانی به این مطلب توجه دارند و آن را تحت عنوان «لایقال» مطرح می کنند و از آن پاسخ می دهند، ایشان می گویند اگر بگوئید عصیان علت سقوط امر است پس متاخر از امر است، پاسخ می دهیم که اطاعت و عصیان علت سقوط امر نیستند، اطاعت علت نیست چون: امر از اجزاء وجود خارجی شی است و معقول نیست که وجود معلول (وجود خارجی عمل) علت برای سقوط امر (عدم علّت) باشد، و عصیان علت نیست چون عدم معلول (عصیان) اگر علت برای سقوط امر باشد (در حالیکه امر در حال اثر گذاری است) باید بگوئید تاثیر امر منوط است به اینکه چنین علتی در کار نباشد (یعنی عدم معلول، معدوم باشد) پس تاثیر گذاری امر منوط است به اینکه تاثیر کرده باشد و معلول را موجود کرده باشد.

«لا يقال: إذا كان العصيان علّة للسقوط، فلا بدّ من مقارنتها زمانا؛ حيث إنه علّة تامّة أو جزؤها الأخير، فلا يتخلّف عن معلولها، و إذا لم يكن علة فما العلّة لسقوط الأمر بعد ثبوته؟ و هل حاله في العلّية للسقوط إلّا حال الإطاعة على ما هو المعروف؟.

لأنا نقول: يستحيل علّية الإطاعة و العصيان لسقوط الأمر، فإنّ الأمر من أجزاء علة وجود الشي‌ء خارجا، فلا يعقل أن يكون وجود المعلول خارجا علّة لعدم علّته، و إلّا لزم علّية الشي‌ء بالأخرة لعدم نفسه، فلا معنى لأن يكون الإطاعة علّة لسقوط الأمر، و كذا المعصية؛ لأنّ عدم المعلول لو كان علّة لسقوط الأمر حال ترتّب تأثيره لكان تأثيره منوطا بعدم عدم أثره، و هو بمعنى توقّف‌ تأثيره‌ على‌ تأثيره.»‌[2]

    3. امّا مرحوم اصفهانی خود در پاورقی کتاب خویش به نفع کلام امام حاشیه زده اند و اشکال خود را رد کرده اند، ایشان می گویند هیچ اشکالی بر اینکه عصیان و امتثال علت برای سقوط امر باشد وجود ندارد چراکه وجود علمی امر علت انبعاث و اطاعت است در حالیکه اطاعت و عصیان علت برای سقوط وجود عینی امر هستند.

«أنّ الأمر بوجوده العلمي علّة للانبعاث و الإطاعة، فلا مانع من أن تكون الإطاعة علّة لعدم الأمر بوجوده العيني، و ليس الأمر بوجوده العيني علّة لوجوده العلمي حتّى يعود المحذور.» [3]