مقدمه دهم:

آیا بحث فقط در واجب مضیّق جاری است یا اعم از واجب مضیّق و واجب موسّع است؟

«موضع‌ النزاع‌ ما إذا كان‌ المأمور به مضيّقا و الضدّ موسّعا، و لو كانا موسّعين فلا نزاع، و أما لو كانا مضيّقين‌ فيلاحظ ما هو الأهم.

و قد يفصّل بأنّ الفعلين إمّا كلاهما من حقّ اللّه أو حق الناس أو مختلفان، و على التقديرات إمّا معا موسّعان أو مضيّقان أو مختلفان، فمع ضيق أحدهما الترجيح له مطلقا، و مع سعتهما التخيير مطلقا.

و أمّا الثاني، فمع اتحاد الحقيقة التخيير مطلقا، إلّا إذا كان أحدهما أهم في نظر الشّارع كحفظ بيضة الإسلام، و مع اختلافهما فالترجيح لحقّ الناس إلّا مع الأهميّة.»[1]

توضیح:

    1. بحث در جایی است که واجب مضیّق است (نماز آخر وقت) و ضد خاص موسّع است (اکل)

    2. امّا اگر هر دو موسّع هستند، اصلاً این بحث مطرح نمی شود.

    3. و اگرهر دو مضیّق هستند، باید به سراغ آن کاری رفت که ملاکش اهم است.

    4. و ممکن است تفضیل داده شود

    5. یا هر دو کار حق الله است یا هر دو حقّ الناس است و یا یکی حقّ الله و یکی حقّ الناس است.

    6. و بنابر هر سه فرض، یا واجب و ضد آن هر دو موسّع هستند یا هر دو مضیّق هستند و یا یکی موسّع و یکی مضیّق هستند.

    7. هر جا یکی مضیّق است و دیگری موسّع، ترجیح با جانب مضیّق است و اگر هر دو موسّع هستند، مکلّف مخیّر است.

    8. امّا اگر هر دو مضیّق هستند (الثانی مضیّقان):

اگر هر دو حقّ الله هستند و یا هر دو حقّ الناس هستند (اتحاد الحقیقیه)، مکلّف مخیّر است مگر اینکه یکی از آن ها در نظر شارع اهم باشد. (مثل دوران بین حفظ اصل اسلام و نماز و یا حفظ جان مردم و حفظ مال مردم)

    9. ولی اگر یکی حق الله است و یکی حقّ النّاس است، اگر اهمیت ملاک نبود، حقّ النّاس ترجیح داده می شود.

ما می گوئیم:

تقسیم بندی ایشان را چنین می توان در نمودار نشان داد:

واجب حق الله ضد حق الله واجب حق الله ضد حق الناس واجب حق الناس ضد حق الله واجب حق الناس ضد حق الناس هر دو مضیّقهر دو موسّعواجب موسع، ضد مضیّقواجب مضیّق، ضد موسّعهر دو مضیّقهر دو موسّعواجب موسع، ضد مضیّقواجب مضیّق، ضد موسّعهر دو مضیّقهر دو موسّعواجب موسّع، ضد مضیّقواجب مضیّق، ضد موسعهر دو مضیّقهر دو موسّعواجب موسّع، ضد مضیّقواجب مضیّق، ضد موسّعواجب حق الله ضد حق الله واجب حق الله ضد حق الناس واجب حق الناس ضد حق الله واجب حق الناس ضد حق الناس هر دو مضیّقهر دو موسّعواجب موسع، ضد مضیّقواجب مضیّق، ضد موسّعهر دو مضیّقهر دو موسّعواجب موسع، ضد مضیّقواجب مضیّق، ضد موسّعهر دو مضیّقهر دو موسّعواجب موسّع، ضد مضیّقواجب مضیّق، ضد موسعهر دو مضیّقهر دو موسّعواجب موسّع، ضد مضیّقواجب مضیّق، ضد موسّع