1. برخی از بزرگان بر مرحوم اصفهانی اشکال کرده اند که ملاک ایجاب ذی المقدمه می تواند «تمکن از ذی المقدمه باشد». ایشان می نویسند:

«ان‌ التمكن‌ على‌ الشي‌ء ذي المقدمات يتصور عرفا على نحوين:

أحدهما: التمكن بالواسطة، و ذلك قبل الإتيان بمقدماته التي يتمكن على الإتيان بها، فانه يقال عرفا انه يتمكن على ذي المقدمة و لكن بواسطة، لأنه لا يستطيع إعمال إرادته في ذي المقدمة بلا واسطة.

ثانيهما: التمكن عليه بدون واسطة، بحيث يستطيع إعمال إرادته فيه بلا واسطة، كما لو جاء بالمقدمة فانه يتمكن من إعمال إرادته في ذيها بلا واسطة المقدمة.

و عليه، فيمكن ان يدعى كون الغرض من المقدمة هو حصول التمكن على الواجب بالمعنى الثاني و هو التمكن بلا واسطة، و هو يتوقف على وجود المقدمة لا على التمكن منها كما عرفت.»[1]

ما می گوئیم:

    1. ماحصل فرمایش ایشان آن است که ملاک وجوب مقدمه، «ایجاد تمکن بی واسطه» است یعنی عقل می گوید چون باید به ذی الواسطه برسی مقدمه را به جای آور که «تمکن بی واسطه» به دست آوری.

    2. اما این سخن قابل نقض است ـ چنانکه در آنچه گفتیم (که ملاک وجوب مقدمه می تواند «اتمام امکان استعدادی» باشد) نیز این اشکال جاری است ـ به این بیان که: عقل حکم به ایجاد تمکن بی واسطه یا اتمام امکان استعدادی نمی کند بلکه عقل می خواهد ذی المقدمه حاصل شود و چون بی مقدمه نمی شود، به مقدمه هم امر می کند و لذا آنچه ملاک وجوب مقدمه است، همان صفت ثبوتی است که لازمه اش استلزام عدمی است.

نقد مرحوم امام بر برهان دوّم مرحوم آخوند (ب):

حضرت امام پس از تبیین برهان دوّم آخوند آن را رد کرده و می نویسند:

«و منها أنّ‌ الإيصال‌ ليس أثر كلِّ مقدّمة، فلا بدّ من الالتزام إمّا باختصاص الوجوب بالأسباب التوليديّة، أو الالتزام بوجوب الإرادة، و هو التزام بالتسلسل.

و الجواب: أنّ المراد بالإيصال أعمّ من الإيصال مع الواسطة، فالقدم الأوّل بالنسبة إلى الحجّ قد يكون موصلا و لو مع الوسائط إليه، أي يتعقّبه الحجّ، و قد لا يكون كذلك، و الواجب هو الأوّل.»[2]

توضیح:

    1. مرحوم آخوند می فرمود: اینکه مقدمه موصله را واجب می دانند باطل است چراکه «ایصال» اثر همه مقدمات نیست بلکه فقط اثر اسباب تولیدیه است و اگر کسی بگوید در مسببات غیر تولیدیه هم، بالاخره علّت تامّه موجود است مرحوم آخوند می فرماید، علّت تامّه در غیر تولیدیه ها عبارت است از «مقدمه + اراده ذی المقدمه» و این مجموعه نمی تواند، مأموربه باشد، چراکه «اراده» نمی تواند واجب شود.

    2. مرحوم امام پاسخ می دهند:

اوّلاً: «ایصال» گاهی ایصال بی واسطه است (مثل علّت تامّه) و گاهی ایصال با واسطه است (مثلاً رفتن در مسیری که به حج منتهی می شود، هر قدمش ایصال با واسطه است) پس هر مقدمه ای که در آینده، ذی المقدمه بر آن مترتب شود (و لو اینکه مقدمات دیگر به آن ضمیمه شود) موصله است و لازم نیست «مجموع علّت تامّه» را موصل بدانیم [پس: برای اینکه هر مقدمه واجب شود، لازم نیست که کل مقدمات را با هم لحاظ کنیم و آن‌ها را علّت تامّه به حساب آوریم تا اشکال شود که چون یکی از «کل مقدمات» اراده است و اراده نمی تواند واجب باشد، پس «مجموعه مقدمات» نمی تواند واجب باشد]

[ما می گوئیم: احتمالاً همین نکته مورد نظر مرحوم خویی هم هست و همین اشکال هم بر مرحوم آخوند وارد کرده است:

«و غير خفي‌ ان‌ ملاك‌ الوجوب الغيري قائم بخصوص ما يكون توأماً و ملازماً لوجود الواجب في الخارج من ناحية وقوعه في سلسلة مبادئ وجوده بالفعل لا بمطلق المقدمة و ان لم تقع في سلسلتها، و لا بخصوص الأسباب التوليدية، فالطهارة من الحدث أو الخبث مثلا ان وقعت في سلسلة مبادئ وجود الصلاة في الخارج فهي واجبة و الا فلا، مع انها ليست من الأسباب التوليدية بالإضافة إلى الصلاة.»[3] ]