اشکال منتقی الاصول بر مرحوم اصفهانی:

صاحب منتقی الاصول می نویسد: استحقاق ثواب فقط متوقف بر حسن عمل است. ایشان می نویسد:

«ان الاستحقاق تارة: يراد منه ان يكون للمستحق على غيره حقا في عهدته له المطالبة به و يلزم الوفاء به ممن عليه الحق. كالحق الثابت بالمعاملة البيعية و نحوهما. و أخرى: يراد منه قابلية المستحق لما استحقه و شأنيته و لياقته، بمعنى انه لو أعطي ذلك، كان في محله لا ان له حقا لازما في عهدة غيره، و بعبارة أخرى: يراد بالاستحقاق تارة: انه له حق لازم في العهدة. و أخرى: انه ذو لياقة للحق و استعداد. و المراد به فيما نحن فيه هو المعنى الثاني ... و ذلك فان المكلف إذا جاء بما هو حسن عند العقلاء يكون بنفس هذا الفعل و ان لم يربطه بأي جهة ذا لياقة للمدح، بحيث إذا مدح و جوزي عليه كان ذلك عن لياقة و لا يكون كمن لم يفعل أصلا، و بما ان الشارع سيد العقلاء و رئيسهم فالعبد يكون لائقا لمدحه الّذي هو الثواب، و عليه فلا يلزم ان يكون الفعل الحسن مرتبطا بالمولى، إذ لياقة الجزاء و المدح تتحقق بفعل الحسن سواء أضافه إلى المولى أو لم يضفه.»[1]

توضیح :

    1. گاهی مراد از استحقاق، آن است که مستحق دارای حق است (مثل حقی که از بیع حاصل می شود) و گاهی مراد آن است که لیاقت آن را دارد.

    2. پس بین مکلفی که کاری که دارای حسن ذاتی بود به جای آورد و هیچ ارتباطی بین آن و مولا ایجاد نشد، با مکلفی که آن کار را نکرده است فرق است. و فرق در اینجاست که عبد در صورت اول لیاقت مدح عقلا (که در شارع ثواب است) را دارد ولی در صورت دوم لیاقت آن را ندارد.

ما می گوییم :

    1. لیاقت مدح و ثواب غیر از آن است که بر شارع لازم باشد که ثواب بدهد. توجه شود که مرحوم اصفهانی فرضی را می گفتند که بر شارع لازم است که اعطا ثواب کند، در حالیکه لیاقت ثواب به معنای لزوم اعطای ثواب نیست. و این حتی در مورد عقلا هم جاری است، یعنی بر عقلا لازم نیست که هر کس کار خوبی کرد، او را مدح کنند بلکه اگر کسی کار خوبی کرد و عقلا او را مدح کردند، کار غلطی نکرده اند.

به همین بیان اگر کسی کاری خوب کرد ولی قصد قربت نداشت، به سبب این عمل مستحق ثواب نمی شود ولی شارع اگر خواست می تواند به او ثواب بدهد (کرامت).

به عبارت دیگر: استحقاق به معنای لیاقت نیست و لذا فقط نوع اول استحقاق است و بس.