خاتمه:

در روایات موارد متعددی را می توان یافت که در آنها حکم قطعا مربوط به متلبس است چنانکه موارد متعددی را می توان یافت که در آنها حکم در «اعم مما انقضی» نیز ثابت است و در مواردی حکم مربوط به ما ستلبس است. و مواردی نیز مشکوک فیه است. در ادامه به برخی از آنها اشاره می کنیم.

    • نوع اول: اختصاص حکم به متلبس

«عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: الْمُحْرِمُ لَا يَدُلُّ عَلَى الصَّيْدِ- فَإِنْ دَلَّ عَلَيْهِ فَقُتِلَ فَعَلَيْهِ الْفِدَاءُ.» [1]

به تناسب حکم و موضوع، محرم به معنای متلبس به احرام است.

«مُحَمَّدِ بْنِ عُثْمَانَ الْعَمْرِيِّ عَنْ صَاحِبِ الزَّمَانِ ع فِي جَوَابِ مَسَائِلِهِ وَ أَمَّا مَا سَأَلْتَ عَنْهُ مِنْ أَمْرِ الْمُصَلِّي- وَ النَّارُ وَ الصُّورَةُ وَ السِّرَاجُ بَيْنَ يَدَيْهِ- وَ أَنَّ النَّاسَ قَدِ اخْتَلَفُوا فِي ذَلِكَ قِبَلَكَ- فَإِنَّهُ جَائِزٌ لِمَنْ لَمْ يَكُنْ مِنْ أَوْلَادِ عَبَدَةِ الْأَصْنَامِ وَ النِّيرَانِ.» [2]

به تناسب حکم و موضوع، مصلّی به معنای متلبس به صلوة است.

«عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: لَا يَمَسَّ الْجُنُبُ دِرْهَماً وَ لَا دِينَاراً عَلَيْهِ اسْمُ اللَّهِ الْحَدِيثَ.» [3]

به تناسب حکم و موضوع، جنب به معنای متلبس به جنابت است.

«عَنْ أَبِي سُلَيْمَانَ مَوْلَى أَبِي الْحَسَنِ الْعَسْكَرِيِّ ع قَالَ: سَأَلَهُ بَعْضُ مَوَالِيهِ وَ أَنَا حَاضِرٌ عَنِ الصَّلَاةِ- يَقْطَعُهَا شَيْ‌ءٌ يَمُرُّ بَيْنَ يَدَيِ الْمُصَلِّي- فَقَالَ لَا لَيْسَتِ الصَّلَاةُ تَذْهَبُ هَكَذَا بِحِيَالِ صَاحِبِهَا- إِنَّمَا تَذْهَبُ مُسَاوِيَةً لِوَجْهِ صَاحِبِهَا.» [4]

در این روایت قرینه داریم ـ یقطعها شیء یمرّ بین یدی المصلی ـ که مراد از مصلی، متلبس به صلوة است.

«عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع الصَّائِمُ- يَشَمُّ الرَّيْحَانَ وَ الطِّيبَ قَالَ لَا بَأْسَ بِهِ.» [5]

«سُئِلَ الصَّادِقُ ع عَنِ الْمُحْرِمِ- يَشَمُّ الرَّيْحَانَ قَالَ لَا.» [6]

به تناسب حکم و موضوع، صائم به معنای متلبس به صیام است.

«عَنْ صَاحِبِ الزَّمَانِ ع أَنَّهُ كَتَبَ إِلَيْهِ يَسْأَلُهُ عَنِ الْمُصَلِّي- يَكُونُ فِي صَلَاةِ اللَّيْلِ فِي ظُلْمَةٍ- فَإِذَا سَجَدَ يَغْلَطُ بِالسَّجَّادَةِ وَ يَضَعُ جَبْهَتَهُ عَلَى مِسْحٍ أَوْ نَطْعٍ- فَإِذَا رَفَعَ رَأْسَهُ وَجَدَ السَّجَّادَةَ- هَلْ يَعْتَدُّ بِهَذِهِ السَّجْدَةِ أَمْ لَا يَعْتَدُّ بِهَا- فَكَتَبَ إِلَيْهِ فِي الْجَوَابِ مَا لَمْ يَسْتَوِ جَالِساً- فَلَا شَيْ‌ءَ عَلَيْهِ فِي رَفْعِ رَأْسِهِ لِطَلَبِ الْخُمْرَةِ.» [7]

در این روایت هم قرینه روشن داریم ـ یکون فی صلاة اللیل ـ که مراد از مصلی، متلبس است.

توضیح روایت:

    1. مِسح: فرش، پلاس

    2. نطع: پوستی که زیر پا می اندازند.

    3. خمره: سجاده بافته شده از برگ خرما

    • نوع دوم: استعمال در اعم (یا در ماانقضی عنه)

«عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: غُسْلُ الْجَنَابَةِ وَاجِبٌ- وَ غُسْلُ الْحَائِضِ إِذَا طَهُرَتْ وَاجِبٌ.» [8]

در این روایت مراد از حائض، زنی است از حیض خارج شده است ـ به قرینه إذا طهرت ـ پس یا حائض در اعم استعمال شده و انطباق بر ما انقضی یافته است و یا اینکه در ما انقضی مجازاً استعمال شده است.

«عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: الطَّامِثُ تَغْتَسِلُ بِتِسْعَةِ أَرْطَالٍ مِنْ مَاءٍ.» [9]

    • طامث = حائض

استعمال در اعم یا ما انقضی در این روایت هم مطابق با مطلبی است که در بالا آوردیم.

«عَنْ أَبِي عُبَيْدَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الْمَرْأَةِ الْحَائِضِ- تَرَى الطُّهْرَ وَ هِيَ فِي السَّفَرِ- وَ لَيْسَ مَعَهَا مِنَ الْمَاءِ مَا يَكْفِيهَا لِغُسْلِهَا- وَ قَدْ حَضَرَتِ الصَّلَاةُ- قَالَ إِذَا كَانَ مَعَهَا بِقَدْرِ مَا تَغْسِلُ بِهِ فَرْجَهَا فَتَغْسِلُهُ- ثُمَّ تَتَيَمَّمُ وَ تُصَلِّي.» [10]

مطابق استدلال فوق، حائض به قرینه ـ تری الطهر ـ در اعم استعمال شده است.

    • نوع سوم: استدلال در ما سیتلبس

«الْحُسَيْنِ بْنِ أَبِي الْعَلَاءِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الرَّجُلِ الْمُحْرِمِ- يَدَّهِنُ بَعْدَ الْغُسْلِ قَالَ نَعَمْ الْحَدِيثَ.» [11]

روشن است که غسل قبل از احرام است و ظاهر از روایت آن است که سائل از حرمت تدهین بعد از احرام مطلع است و سؤال مربوط به قبل از احرام است. لذا محرم در اینجا به معنای ما سیتلبس است و لذا مجازا استعمال شده است.

«عَنْ عَلَاءِ بْنِ رَزِينٍ قَالَ سُئِلَ أَحَدُهُمَا ع عَنِ الثَّوْبِ الْوَسِخِ- أَ يُحْرِمُ فِيهِ الْمُحْرِمُ فَقَالَ لَا.» [12]

سؤال در روایت پیرامون کسی است که هنوز محرم نشده و می خواهد با لباس کثیف محرم شود و در عین حال به چنین کسی محرم اطلاق شده است؛ پس محرم استعمال در ما سیتلبس شده است و این استعمال به علاقه أول و مشارفه، استعمال مجازی است.

«يَزِيدَ بْنِ خَلِيفَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع يَقُولُ إِذَا قَامَ الْمُصَلِّي إِلَى الصَّلَاةِ- نَزَلَتْ عَلَيْهِ الرَّحْمَةُ مِنْ أَعْنَانِ السَّمَاءِ إِلَى الْأَرْضِ- وَ حَفَّتْ بِهِ الْمَلَائِكَةُ وَ نَادَاهُ مَلَكٌ- لَوْ يَعْلَمُ هَذَا الْمُصَلِّي مَا فِي الصَّلَاةِ مَا انْفَتَلَ.» [13]

به قرینه ـ إذا قام إلی الصلوة ـ معلوم می شود که فرد هنوز وارد نماز نشده است و با این حال به او، مصلی اطلاق شده است.

    • نوع چهارم: موارد مشکوک فیه

«الْجَعْفَرِيَّاتُ، أَخْبَرَنَا مُحَمَّدٌ حَدَّثَنِي مُوسَى حَدَّثَنَا أَبِي عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ آبَائِهِ ع قَالَ نَهَى رَسُولُ اللَّهِ ص أَنْ يُتَغَوَّطَ عَلَى شَفِيرِ بِئْرِ مَاءٍ يُسْتَعْذَبُ مِنْهَا أَوْ شَطِّ نَهْرٍ يُسْتَعْذَبُ مِنْهُ أَوْ تَحْتَ شَجَرَةٍ مُثْمِرَةٍ.»[14]

    • شفیر = اطراف

    • یستعذب منها = آب گوارا از آن می گیرند.

آیا شجره مثمره به معنای درختی است که بالفعل مثمر است و یا اگر الآن خشک شده (و یا در زمستان است و ثمره ندارد ـ بنابر آنچه درباره شأنیت ماده گفتیم ـ) نیز این عمل منهی عنه است.

همچنین شیخ بهایی در حاشیه بر من لا یحضره الفقیه می نویسد:

«إذا زالت السخونة عن هذا الماء المشمّس [فهل] تبقى كراهة استعماله أم لا؟ كلّ محتمل. و العلّامة - طاب ثراه- رجّح بقاءها؛ مستدلّا بصدق المسخّن عليه. و وافقه شيخنا الشيخ عليّ- أعلى اللّه قدره- و شيخنا الشهيد الثاني طاب ثراه؛ مستدلّا باستصحاب الكراهة، و بعدم اشتراط بقاء المعنى في صدق المشتقّ حقيقة عنده كما تقرّر في الاصول، فيصدق عليه أنّه مسخّن.»[15]