ج اقسام «اعتبار» :ج اقسام «اعتبار» :

1. اعتبار عمومی و اعتبار خصوصی 1. اعتبار عمومی و اعتبار خصوصیبرای «اعتبار» تقسیمات متعددی ذکر شده است:

مرحوم طباطبائی برخی از اعتباریات را «اعتباریات قبل از اجتماع» یا اعتباریات عمومی می داند. ایشان بر این اعتقاد است که علم انسان برای آنکه انسان را به سمت عمل بکشاند، کافی نیست، بلکه انسان باید ابتداء موضوع را تصور کند، بعد تصدیق فائده کند، بعد شوق پیدا کند و بعد لازم است آن کار را برخود واجب کند و بعد آن را اراده می کند. پس قبل از هر عمل ا ختیاری، لازم است انسان «وجوب» را اعتبار کند. و به همین سبب این «اعتباری قبل الاجتماع» است چراکه اگر هیچ جامعه ای هم برای عقلاء موجود نباشد، این اعتبار تحقق دارد.

ایشان بر آن است که این اعتبار، از تشبیه رابطه «انسان با فعل» با ربطه «علت و معلول» شکل گرفته است.

از دیدگاه مرحوم طباطبائی علاوه بر وجوب، حسن و قبح نیز از همین قسم اعتباریات هستند که در همه افعال هست و لذا عمومیت دارند.

اما در نقطه مقابل، اعتباریات خصوصی هستند که همان اعتباریات عقلایی می باشند که در علم اصول و فقه با آن سر و کار داریم و پس از شکل گیری جامعه، حاصل می شوند. [1]

2. اعتبار ادبی و اعتبار قانونی 2. اعتبار ادبی و اعتبار قانونیباید توجه داشت که مشهور، اعتباریات قبل الاجتماع را از زمره مقدمات فعل ارادی نمی دانند و لذا آن را قبول ندارند. [2]

آیت الله سیستانی می نویسد:

« ينقسم الأمر الاعتباري للاعتبار الأدبي والاعتبار القانوني، والفارق بينهما أن الاعتبار الأدبي هو اعطاء حد شيء لشيء آخر بهدف التأثير في إحساس المجتمع ومشاعره كإعطاء حد الأسدية للرجل الشجاع بهدف زرع الهيبة والاكبار له في نفوس الأخرين ، وهو اعتبار غير متأصل لعدم كونه ظاهرة اجتماعية بل هو عمل فردي ، مضافاً لعدم تطابق المراد الاستعمالي فيه مع المراد الجدي ، فإن المراد الاستعمالي من ذكر الأسد مثلاً هو معناه المعروف بين الناس ولكن المقصود الجدي هو العناية في تطبيق ذلك المعنى على فرد ادعائي وهو الرجل الشجاع .

أما الاعتبار القانوني فهو صنع القرار المناسب للمصلحة الفردية أو الاجتماعية ، وهو اعتبار متأصل لكونه ظاهرة اجتماعية عامة، مضافاً لتطابق المراد الاستعمالي فيه مع المراد الجدي ، إذن فالاعتبار الأدبي يختلف عن الاعتبار القانوني حقيقة وهدفاً وصفة، أما اختلافهما في الحقيقة مع أنهما من مقولة الاعتبار والعمل الابداعي فهو أن الاعتبار القانوني قرار مرتبط بالجانب العملي للفرد والمجتمع باسلوب مباشر كما في القوانين التكليفية، أو باسلوب غير مباشر كما في الأحكام الوضعية، فالقانون هو المحرك العملي والزاجر الفعلي بشكل مباشر أو غير مباشر، بينما الاعتبار الأدبي لا يرتبط بالجانب العملي للانسان وإنما يرتبط بالجوانب الذوقية والنفسية للإنسان . وأما اختلافهما في الهدف فإن الهدف من الاعتبار القانوني قيادة إرادة الانسان لتحقيق المصلحة والبعد عن المفسدة، بينما الهدف من الاعتبار الأدبي هو التاثير على أحاسيس الجمهور ومشاعرهم وميولهم .

وأما اختلافهما في الصفة فصفة الاعتبار الأدبي عدم تاصله خارجاً وعدم تطابق المراد الاستعمالي فيه مع المراد الجدي ، وصفة الاعتبار القانوني هو التأصل خارجاً مع تطابق المرادين فيه.» [3]

توضیح :

    1. اعتبار ادبی آن است که تعریف یک شئ به شئ دوم داده می شود؛ هدف از این کار آن است که احساسات دیگران تحت تأثیر قرار گیرد. مثلا به رجل شجاع، حدّ «اسد» را عطا می کنیم. هدف از این کار، آن است که بزرگی رجل شجاع را در دل دیگران بکاریم.

    2. این دسته از اعتبارات، عملی فردی است و دارای آثار اجتماعی نیست. و به همین سبب نیز «اصیل» نیست.

    3. این دسته از اعتبارات، نوعی «استعاره» هستند و در آنها مراد استعمالی واقعا «شیر» است. ولی مراد جدی «فرد ادعایی» یعنی رجل شجاع است. [یعنی لفظ بر چیزی دلالت دارد ولی مراد جدی چیز دیگر است]

    4. اعتبار قانونی عبارت است از ایجاد قراری که با مصالح فردی یا اجتماعی، مناسب است.

    5. این اعتبار، «اصیل» است چراکه دارای آثار اجتماعی است [مثال: ملکیت؛ قراری است که دارای مصالح اجتماعی است. پس جامعه ملکیت را اعتبار می کند]

    6. در این اعتبار، مراد جدی و مراد استعمالی، مطابق با هم هستند. [پس وقتی کسی گفت «من مالک هستم»، مراد جدی و مراد استعمالی اش، یکی است و «مالکیت» را می خواهد بیان کند]

    7. پس فرق بین این دو چنین است:

الف. اعتبار ادبی و اعتبار قانونی، هر دو از مقوله «اعتبار» هستند و عملی هستند که اعتبار کننده آن را ابداع می کند؛ ولی:

    • اعتبار قانونی : قراری است که با نوع فرد یا جامعه، ارتباط عملی مستقیم دارد (مثل وجوب و حرمت) یا ارتباط عملی غیر مستقیم دارد (مثل احکام وضعی: ملکیت و زوجیت)

پس : قانون چیزی است که در مقام عمل، باعث تحریک و یا مانع از عمل می شود [یا مستقیما و یا غیر مستقیم]

    • اما اعتبار ادبی : ربطی به مقام «عمل» ندارد و با «ذوق نفسانی» انسان مرتبط است.

ب. تفاوت در هدف:

    • هدف اعتبار قانونی : راهنمایی انسان به سمت مصالح و دوری از مفاسد است.

    • هدف از اعتبار ادبی : تأثیر گذاشتن بر احساسات مردم است.

ج. تفاوت در تطابق مراد جدی و استعمالی:

    • در اعتبار ادبی : مراد استعمالی و مراد جدی، مطابق نیست و «تأصل خارجی» هم در آن راه ندارد.

    • در اعتبار قانونی : هم «تأصل خارجی» و هم «مطابقت مراد جدی با مراد استعمالی» موجود است.