1. نهج البلاغه:

«(و قد سمع قوماً من أصحابه يسبّون أهل الشام أيّام حربهم بصفّين)

إِنِّي أَكْرَهُ لَكُمْ أَنْ تَكُونُوا سَبَّابِينَ، وَلكِنَّكُمْ لَوْ وَصَفْتُمْ أَعْمَالَهُمْ، وَذَكَرْتُمْ حَالَهُمْ، كَانَ أَصْوَبَ فِي الْقَوْلِ، وَأَبْلَغَ فِي الْعُذْرِ، وَقُلْتُمْ مَكَانَ سَبِّكُمْ إِيَّاهُمْ: اللَّهُمَّ احْقِنْ دِمَاءَنَا وَدِمَاءَهُمْ»[1]

(ابلغ فی العذر: در بیان عذر و حجّت رساتر است)

ما می گوییم:

    1. مستدرک نقل کامل تری را از این روایت نقل کرده است:

«نصر بن مزاحم في كتاب صفين : عن عمر بن سعد ، عن عبد الرحمن ، عن الحارث بن حصيرة، عن عبد الله بن شريك ، قال : خرج [حجر ابن] عدي وعمرو بن الحمق يظهران البراءة واللعن من أهل الشام ، فأرسل إليهما علي عليه السلام : «أن كفّا عمّا يبلغني عنكما» فأتياه فقالا : يا أمير المؤمنين ، السنا محقّين؟ قال : «بلى» قالا : أو ليسوا مبطلين؟ قال : «بلى» قالا : فلم منعتنا عن شتمهم؟ قال : «كرهت لكم أن تكونوا لعانين شتامين يشهدون ويتبرؤون ، ولكن لو وصفتم مساوئ اعمالهم ، فقلتم : من سيرتهم كذا وكذا ، ومن عملهم كذا وكذا ، كان أصوب في القول : وأبلغ في العذر ، و قلتم مكان لعنكم إيّاهم وبراءتكم منهم : اللّهمّ احقن دماءنا ودماءهم ، وأصلح ذات بيننا وبينهم ، واهدهم من ضلالتهم ، حتّى يعرف الحق منهم من جهله ، ويرعوي عن الغي والعدوان من لهج به ، كان هذا أحبّ إليّ [وخيراً] كم» فقالا : يا أمير المؤمنين ، نقبل عظتك ونتأدب بأدبك .. الخبر.»[2]

    2. کراهت در لسان ائمه به معنای کراهت مصطلح نیست، البته این به آن معنی نیست که به معنای حرمت باشد بلکه معنایی اعم دارد که با تحریم و تنزیه جمع می شود.

    2. نصیحت امیرالمومنین به قنبر:

حضرت امیر در وقتی که قنبر می خواست به کسی که به او دشنام داده بود، دشنام دهد به او سفارش کردند:

«مهلا يا قنبر، دع شاتمك مهانا ترض الرحمن، وتسخط الشيطان، وتعاقب عدوك. فوالذي فلق الحبة وبرأ النسمة ما أرضى المؤمن ربه بمثل الحلم، ولا أسخط الشيطان بمثل الصمت، ولا عوقب الاحمق بمثل السكوت عنه.»[3]

(مُهان: خوار / ...تعاقب: تا خدا را راضی کرده باشی و شیطان را ناراحت کرده باشی و دشمن خود را کیفر داده باشی/ صَمت: خاموشی/ سکوت عنه: سکوت در مقابل او)

ما می گوییم:

    1. روایت دال بر تحریم نیست.

    3. صحیفه سجادیه:

«اللَّهُمَّ اجْعَلْ مَا يُلْقِي الشَّيْطَانُ فِي رُوعِي مِنَ التَّمَنِّي وَ التَّظَنِّي وَ الْحَسَدِ ذِكْراً لِعَظَمَتِكَ، وَ تَفَكُّراً فِي قُدْرَتِكَ، وَ تَدْبِيراً عَلَى عَدُوِّكَ، وَ مَا أَجْرَى عَلَى لِسَانِي مِنْ لَفْظَةِ فُحْشٍ أَوْ هُجْرٍ أَوْ شَتْمِ عِرْضٍ أَوْ شَهَادَةِ بَاطِلٍ أَوِ اغْتِيَابِ مُؤْمِنٍ غَائِبٍ أَوْ سَبِّ حَاضِرٍ وَ مَا أَشْبَهَ ذَلِكَ نُطْقاً بِالْحَمْدِ لَكَ»[4]

ما می گوییم:

    1. ممکن است از آغاز عبارت که این امور را «القاء شیطان در دل» قرار داده است، بتوان استفاده کرد که این امور از شیطان است و حرام است

    2. اما نمی توان از این عبارت به حرمت رسید، بلکه دال بر آن است که این امور مذموم است و می تواند مشعر بر کراهت باشد.

    4. روایت عبد الرحمن بن ابی عبدالله:

«الحسين بن محمد، عن معلى بن محمد، عن الوشاء، عن أبان، عن عبد الرحمن بن أبي عبد الله، عن أبي عبد الله عليه السلام في رجل سب رجلا بغير قذف عرض به، هل عليه حد؟

قال: عليه تعزير.»[5]

(عرّض به: تعریض زد به آن مرد یا تعریض زد و کنایه زد به قذف یعنی اگر چه قذف نکرد ولی اشاره به همان داشته است)

ما می گوییم:

    1. هر جا تعزیر است، حرمت ثابت است.

    2. روایت در مورد کنایه زدن در قذف است، و بعید است اشاره به تعریضبه مرد باشد چرا که در مورد آن مرد صراحتاً سب می کند.

    5. روایت اصبغ بن نباته:

«عنه، عن أبيه، عن هارون بن الجهم، عن مفضل بن صالح، عن سعد بن طريف، عن الاصبغ بن نباتة، قال: سب الناس هذه الدابة التى تكون في الطعام، فقال على (ع): لا تسبوها، فو الذى نفسي بيده لولا هذه الدابة لخزنوها عندهم كما يخزنون الذهب والفضة»[6]

توضیح:

در طعام (یعنی گندم و جو)، حشرات یافت می شد (مثل کرم و سوسک و ...) و مردم آن ها را سبّ می کردند. حضرت فرمودند، آن حیوانات را سب نکنید چرا که اگر این ها نبودند، مردم طعام را پنهان می کردند (مثل طلا و نقره) و دست مردم به طعام نمی رسید (ولی مردم از ترس خراب شدن، طعام را ارزان می فروختند)

ما می گوییم:

    1. این مضمون در روایات دیگر هم هست.

    2. علل الشرائع:

«1- حَدَّثَنَا أَبِي رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع) قَالَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى تَطَوَّلَ عَلَى عِبَادِهِ بِثَلَاثٍ أَلْقَى عَلَيْهِمُ الرِّيحَ بَعْدَ الرُّوحِ وَ لَوْ لَا ذَلِكَ مَا دَفَنَ حَمِيمٌ حَمِيماً وَ أَلْقَى عَلَيْهِمُ السَّلْوَةَ بَعْدَ الْمُصِيبَةِ وَ لَوْ لَا ذَلِكَ لَانْقَطَعَ النَّسْلُ وَ أَلْقَى عَلَى هَذِهِ الْحَبَّةِ الدَّابَّةَ وَ لَوْ لَا ذَلِكَ لَكَنَزَتْهَا مُلُوكُهُمْ كَمَا يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ

2- حَدَّثَنَا أَبِي رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِيسَ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ أَبِي أَيُّوبَ الْخَزَّازِ عَنْ أَبِي حَمْزَةَ الثُّمَالِيِّ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (ع) إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ تَطَوَّلَ عَلَى عِبَادِهِ بِالْحَبَّةِ فَسَلَّطَ عَلَيْهَا الْقَمْلَةَ وَ لَوْ لَا ذَلِكَ لَخَزَنَتْهَا الْمُلُوكُ كَمَا يَخْزُنُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ»[7]

(تطول: لطف کردن/ قَمله: شپش)

    3. اما روایت اصلاً ناظر به حکم تکلیفی سبّ حیوانات نیست.

    6. روایت ابی بصیر:

«عَنْهُ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ: عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه‌السلام ، قَالَ : « إِنَّ رَجُلاً مِنْ بَنِي تَمِيمٍ أَتَى النَّبِيَّ صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ، فَقَالَ: أَوْصِنِي، فَكَانَ فِيمَا أَوْصَاهُ : أَنْ قَالَ : لَاتَسُبُّوا النَّاسَ ؛ فَتَكْتَسِبُوا الْعَدَاوَةَ بَيْنَهُمْ»[8]

ما می گوییم:

سیاق این عبارت دال بر ارشادی بودن نهی از سبّ است. چنانکه گفته ایم که اگر نهی همراه با بیان اثری وضعی باشد، ارشاد به آن است.

    7. روایت جابر:

«أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَالِمٍ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّضْرِ، عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ ، عَنْ جَابِرٍ:

عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه‌السلام ، قَالَ : « مَا شَهِدَ رَجُلٌ عَلى رَجُلٍ بِكُفْرٍ قَطُّ إِلاَّ بَاءَ بِهِ أَحَدُهُمَا، إِنْ كَانَ شَهِدَ بِهِ عَلى كَافِرٍ صَدَقَ، وَإِنْ كَانَ مُؤْمِناً رَجَعَ الْكُفْرُ عَلَيْهِ ؛ فَإِيَّاكُمْ وَالطَّعْنَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ»[9]

[طعن: عیب گرفتن، عیب زدن، طعن علیه: بدگویی کردن / باء به احدهما: یکی از آنها به کفر بر می گردد. (ممکن است «باء به» متعدی معنی شود: این کلام کفر را به یکی از آن ها بر می گرداند)]

ما می گوییم:

    1. طعن ظاهراً مفهومی اعم از سبّ است، چرا که طعن هم می تواند خبری باشد و هم انشائی (که تنها در این صورت سبّ است)

    2. اما با توجه به آنچه قبلاً گفته ایم که اگر مفهومی اعم است و در تعریف مفهوم اخص دخیل باشد، هر حکمی که مربوط به اعم است، به مفهوم اخص هم سرایت می کنند. به خلاف صورتی که رابطه دو مفهوم، عام و خاص مصداقی باشد.

با توجه به آنچه گفتیم، چون «طعن» قول قبیح است، حرمت طعن (در صورت اثبات) باعث اثبات حرمت برای سبّ می شود.

    3. به همین جهت می توان گفت که ادله ای که درباره «طعن» وارد شده هم قابل ارائه در بحث سبّ هستند.

    4. اما تعبیر «ایاکم و الطعن»، صرفاً مبغوض بودن را می رساند و ممکن است به معنای مبغوض بودن که اعم از کراهت و حرمت است باشد. چنانکه در روایاتی داریم «ایاک و مشاورۀ النسوان»[10] ، و «ایاک و العجلۀ بالامور قبل اوانها»[11] و «ایاک و مقاعد الاسواق»[12] و «ایاک و مصادقۀ البخیل و مصادقۀ الاحمق»[13] و «ایاک و کثرۀ الضحک»[14]

البته در مواردی هم ایاک در مورد حرام به کار رفته است: «ایاک و الدماء و سفکها بغیر حلّها»[15]

    8. روایت اول علی بن ابی حمزه:

«الْحَسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ الْوَشَّاءِ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ :

عَنْ أَحَدِهِمَا عليهما‌السلام ، قَالَ : سَمِعْتُهُ يَقُولُ: «إِنَّ اللَّعْنَةَ إِذَا خَرَجَتْ مِنْ فِي صَاحِبِهَا تَرَدَّدَتْ ؛ فَإِنْ وَجَدَتْ مَسَاغاً ، وَإِلاَّ رَجَعَتْ عَلى صَاحِبِهَا»[16]

[فی: دهان (چنانکه در ثواب الاعمال[17] تعبیر «فم» به جای «فی» آمده است) / مساغاً: محل ورود]

ما می گوییم:

دلالت روایت بر تحریم معلوم نیست.

    9. روایت دوم علی بن حمزه:

«أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَسَّانَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَيْلِ ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللهِ عليه‌السلام يَقُولُ : « إِذَا قَالَ الرَّجُلُ لِأَخِيهِ الْمُؤْمِنِ : أُفٍّ ، خَرَجَ مِنْ وَلَايَتِهِ ؛ وَإِذَا قَالَ : أَنْتَ عَدُوِّي ، كَفَرَ أَحَدُهُمَ ، وَلَايَقْبَلُ اللهُ مِنْ مُؤْمِنٍ عَمَلاً وَهُوَ‌ مُضْمِرٌ عَلى أَخِيهِ الْمُؤْمِنِ سُوءاً»[18]

ما می گوییم:

گفتن «انت عدوی»، سبّ نیست، کما اینکه «اضمار سوء در دل» هم سبّ نیست و لذا دلالت روایت بر تحریم سبّ کامل نیست.

    10. روایت فضیل:

« مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ ابْنِ سِنَانٍ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ، عَنْ رِبْعِيٍّ، عَنِ الْفُضَيْلِ: عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه‌السلام ، قَالَ : « مَا مِنْ إِنْسَانٍ يَطْعُنُ فِي عَيْنِ مُؤْمِنٍ إِلاَّ مَاتَ بِشَرِّ مِيتَةٍ ، وَكَانَ قَمِناً أَنْ لَايَرْجِعَ إِلى خَيْر»[19]

[قمن ان یفعل: سزاوار است که چنین باشد]

ما می گوییم:

روایت اخلاقی است و دال بر تحریم نیست.

    11. روایت عبد الرحمن بن حجاج:

«أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ ، عَنْ صَفْوَانَ ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ الْحَجَّاجِ: عَنْ أَبِي عَبْدِ اللهِ عليه‌السلام ، قَالَ : « مَنْ قَعَدَ عِنْدَ سَبَّابٍ لِأَوْلِيَاءِ اللهِ ، فَقَدْ عَصَى اللهَ‌ تَعَالى»[20]

ما می گوییم:

    1. این روایت بالملازمه ثابت می کند که سبّ حرام است، چرا که وقتی نشستن نزد سبّاب عصیان است، به طریق اولی سبّ حرام است.

ان قلت: - چنانکه در بحث غنا گفتیم- حضور در مجالس سبّاب ها چون همراه با معاصی دیگر بوده است، حرام بوده است و لذا ملازمه ای بین حرمت مجالست باسباب و حرمت سب موجود نیست چه برسد به اولویت.

قلت: در مجالس غنا، نوعاً معاصی دیگر موجود بوده است و لذا حمل روایت بر این مطلب مستبعد نیست ولی در مورد قعود در نزد سبّاب چنین امری به طور معمول وجود ندارد و لذا حمل روایت بر چنین مطلبی، حمل بر فرد نادر است.

    2. این مضمون به صورت های دیگری هم در کلام معصومین هست که البته ممکن است به سبّ تطبیق نکند.

« عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطٍ ، عَنْ سَيْفِ بْنِ عَمِيرَةَ ، عَنْ عَبْدِ الْأَعْلَى بْنِ أَعْيَنَ: عَنْ أَبِي عَبْدِ اللهِ عليه‌السلام ، قَالَ: مَنْ كَانَ يُؤْمِنُ بِاللهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ، فَلَا يَجْلِسْ مَجْلِساً يُنْتَقَصُ فِيهِ إِمَامٌ ، أَوْ يُعَابُ فِيهِ مُؤْمِنٌ»[21]

« مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ ، عَنْ سَيْفِ بْنِ عَمِيرَةَ ، عَنْ عَبْدِ الْأَعْلى ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللهِ عليه‌السلام يَقُولُ : مَنْ كَانَ يُؤْمِنُ بِاللهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ، فَلَا يَقْعُدَنَّ فِي مَجْلِسٍ يُعَابُ فِيهِ إِمَامٌ ، أَوْ يُنْتَقَصُ فِيهِ مُؤْمِنٌ»[22]