1. «قَالَ وَ قَالَ ع الْمُنَجِّمُ كَالْكَاهِنِ وَ الْكَاهِنُ كَالسَّاحِرِ وَ السَّاحِرُ كَالْكَافِرِ وَ الْكَافِرُ فِي النَّارِ.»[1]

ما می گوئیم:

    1. روایت را مرحوم صاحب وسائل از خصال صدوق نقل کرده است.

    2. روایت اگرچه مرسله است ولی از مرسلات صدوق است، سابقاً گفته ایم که مرحوم امام در کتاب البیع درباره مرسلات صدوق می گویند:

«بل لو كانت مرسلة، لكانت من مراسيل الصدوق التي لا تقصر عن مراسيل مثل ابن أبي عمير؛ فإنّ مرسلات الصدوق على قسمين:

أحدهما: ما أرسله و نسبه إلى المعصوم (عليه السّلام) بنحو الجزم، كقوله: قال أمير المؤمنين (عليه السّلام) كذا.

و ثانيهما ما قال: روي عنه (عليه السّلام) مثلًا. و القسم الأوّل من المراسيل هي المعتمدة المقبولة.»[2]

ایشان در کتاب الطهاره نیز می نویسند:

و الخدشة في سندها بأنّها مرسلة، مدفوعة: بأنّ هذا النحو من المرسلات، التي أُسند مضمونها إلى الإمام (عليه السّلام) من غير إسناد إلى الرواية و النقل، لا يقصر عن المسندات، بل يكون هذا النحو شهادة بوثاقة الرواة الواقعين في طريقها؛ بحيث يكون الناقل مطمئنّاً بصدورها، و لذا أسندها إليه (عليه السّلام).

و توهّم: كون ثبوت الوثاقة عنده لا يُجدي لنا؛ لأنّه من الممكن أن لا يكون‌موثّقاً عندنا؛ لعثورنا على الجرح الذي لم يطّلع الناقل عليه.

مدفوع: بأنّ هذا الاحتمال لا يجري في مثل هذه الرواية، التي يكون ناقلها مثل الصدوق الذي كان قريب العهد بزمان الأئمّة (عليهم السّلام)، و لم يكن علمه بحال الرواة مستنداً إلى الاجتهاد المحتمل للخطإ.»[3]

البته برخی از فقهاء مثل شیخ بهایی مراسیل صدوق را مطلقاً حجّت می دانند.[4]

    3. این روایت ذیل همان مطلبی است که در بحث تنجیم آوردیم که مشتمل بر داستانی بود که در آن فردی منجم نزد امیر المومنین(ع) آمده بود و حضرت را از سفر باز داشته بود و حضرت در پایان جواب به ایشان، این فراز را مطرح کرده بودند.[5]

    2. «وَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ النَّوْفَلِيِّ عَنِ السَّكُونِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: السُّحْتُ ثَمَنُ الْمَيْتَةِ وَ ثَمَنُ الْكَلْبِ وَ ثَمَنُ الْخَمْرِ وَ مَهْرُ الْبَغِيِّ- وَ الرِّشْوَةُ فِي الْحُكْمِ وَ أَجْرُ الْكَاهِنِ.»[6]

ما می گوئیم:

    1. سابقاً درباره لفظ سحت سخن گفته ایم:

خلیل، این کلمه را به معنای «کل حرام قبیح الذکر یلزم منه العار نحو ثمن الکلب و الخمر والخنزیر»[7] دانسته است.

ابن اثیر نیز می نویسد:

«يقال: مال فلان سحت أي لا شي‌ء على من استهلكه، و دمه سحت أي لا شي‌ء على من سفكه. و اشتقاقه من السّحت و هو الإهلاك و الاستيصال. و السحت: الحرام الذي لا يحلّ كسبه.»[8]

معجم مقاییس اللغه هم همین معنای خلیل را بر شمرده و اضافه می کند: «سمّی سُحتاً لأنّه لا بقاء له و یقال أسحت فی تجارته إذا کسب السحت و أسحت ماله: أفسده»[9]

المنجد هم سحت را به معنای حرام دانسته است.[10]

از مجموع آنچه در کتابهای لغت آمده[11] می توان گفت که سحت به معنای هر حرامی نیست بلکه آن حرامی است که باعث ننگ و عار می شود و با کرامت انسانی مناسب نیست.

و چه بسا در جایی که صرفاً یک عملکرد با کرامت انسانی سازگار نیست، اگرچه حرام هم نمی باشد، سحت استعمال شده است. به عنوان مثال درباره «کسب حجّام» در روایات عنوان سحت به کار رفته است[12] در حالی که یقینا این حرفه حرام نیست.[13]

و یا در مستدرک الوسائل در تفسیر آیه «اکالون للسحت»[14] آمده است: «قال ابن عباس فی قوله اکالون للسحت قال اجرة المعلمین الذین یشارطون فی تعلیم القرآن»[15]

برخی از بزرگان نوشته اند:

«و الحاصل: أنّ المراد بالسّحت- على ما يظهر من أهل اللغة و موارد استعماله- القبيح الذي لا يناسب شئون الإنسانية و كرامتها و يلزم منه العار و يسحت دينه أو مروّته. و المتبادر منه مع الإطلاق و عدم القرينة ما بلغ حدّ الحرمة و المبغوضيّة. نظير النهي المتبادر منه ذلك.

و لكن بعد وجود القرينة أو وجود دليل معتبر على الجواز كان حمل اللفظ على‌ مطلق الخسّة و الرداءة قريبا جدّا من باب إطلاق لفظ الملزوم و إرادة اللازم كما في الكنايات، أو من باب كون القبيح ذا مراتب. و خسّة التكسب بالعذرة و عدم مسانخته لكرامة الإنسان واضحة و إن ثبت عدم حرمته شرعا.»[16]

    3. مرحوم صدوق در معانی الاخبار روایتی را از امام سجاد نقل می کند که در آن، حضرت به گناهان مختلف اشاره دارند، گناهانی که باعث ندامت می شوند، گناهانی که پرده های عصمت را می درند و گناهانی دیگر در ضمن این حدیث، حضرت به گناهانی اشاره می کند که «تُظلِم الهواء» (هوا را تار می کنند) هستند.

«وَ الذُّنُوبُ الَّتِي تُظْلِمُ الْهَوَاءَ السِّحْرُ وَ الْكِهَانَةُ وَ الْإِيمَانُ بِالنُّجُومِ وَ التَّكْذِيبُ بِالْقَدَرِ وَ عُقُوقُ الْوَالِدَيْنِ.»[17]

ما می گوئیم: اطلاق گناه بر «کهانت» و بیان آن به صورت مطلق، دال بر تحریم آن در همه صورت ها است.

    4. وَ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِيسَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ يَزِيدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ وَهْبٍ عَنْ أَبِي سَعِيدٍ هَاشِمٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقِ ع قَالَ: أَرْبَعَةٌ لَا يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ الْكَاهِنُ وَ الْمُنَافِقُ وَ مُدْمِنُ الْخَمْرِ وَ الْقَتَّاتُ وَ هُوَ النَّمَّامُ.»[18]

ما می گوئیم: دلالت روایت بر تحریم روشن است.

    5. «مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ قَيْسٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ كَانَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع يَقُولُ لَا آخُذُ بِقَوْلِ عَرَّافٍ وَ لَا قَائِفٍ وَ لَا لِصٍّ وَ لَا أَقْبَلُ شَهَادَةَ الْفَاسِقِ إِلَّا عَلَى نَفْسِهِ.»[19]

ما می گوئیم:

    1. با توجه به آنکه گفتیم عراف و کاهن هم معنی می باشند (اگر عطف بر هم نشوند) می توان روایت را مربوط به کهانت دانست.

    2. امّا ممکن است بگوئیم روایت در مقام بیان حرمت این عمل نیست بلکه می فرماید که حضرت در مقام قضاوت، سخن این گروه را قبول نمی کند و این ملازمه باحرمت ندارد

    3. یک نکته دیگر هم از این روایت قابل استفاده است و آن اینکه چون مقام، مقام قضاوت است لذا عراف باید درباره مسائل گذشته سخن بگوید (که موضوع قضاوت است) مثلا بگوید «فلانی قاتل بوده است و...» و از همین جا معلوم می شود اختصاص عرّاف به کسی که درباره مسائل آینده سخن می گوید (چنانکه از راغب نقل شده است) [20] صحیح نخواهد بود.

    6. «كِتَابُ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ شُرَيْحٍ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ طَلْحَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ قَالَ مِنْ أَكْلِ السُّحْتِ سَبْعَةٌ الرِّشْوَةُ فِي الْحُكْمِ وَ مَهْرُ الْبَغِيِّ وَ أَجْرُ الْكَاهِنِ وَ ثَمَنُ الْكَلْبِ وَ الَّذِينَ يَبْنُونَ الْبُنْيَانَ عَلَى الْقُبُورِ الْخَبَرَ‌»[21]

ما می گوئیم:

    1. در ذیل روایت 7 درباره لفظ سحت سخن گفتیم

    2. روایت مربوط به تکسب به کهانت است و لذا ممکن است بگوئیم ملازمه ای بین حرمت تکسب به یک عمل و حرمت آن عمل وجود ندارد.

    7. جعفریات روایتی را از امیرالمومنین نقل می کند که حضرت به بیان اینکه چه چیزهایی سحت هستند می پردازند، در ضمن این حضرت «اجر الکاهن» را هم مورد اشاره قرار می دهند[22] : «ومن السحت ... اجر الکاهن»

    8. « الْقُطْبُ الرَّاوَنْدِيُّ فِي لُبِّ اللُّبَابِ، عَنِ النَّبِيِّ ص أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ يَرْحَمُ عُصَاةَ أُمَّتِي فِي اللَّيْلَةِ الْمُبَارَكَةِ بِعَدَدِ شُعُورِ أَغْنَامِ بَنِي كَلْبٍ وَ رَبِيعَةَ وَ مُضَرَ فَيَغْفِرُ لَهُمْ إِلَّا ثَمَانِيَةَ نَفَرٍ الْمُشْرِكَ وَ الْكَاهِنَ وَ السَّاحِرَ‌ وَ الْعَاقَّ وَ آكِلَ الرِّبَا وَ مُدْمِنَ الْخَمْرِ وَ الزَّانِيَ وَ الْمَاجِنَ‌.»[23]

ماجن: مرد بی حیا

    9. «دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ ص أَنَّهُ قَالَ: مَنْ جَاءَ عَرَّافاً فَسَأَلَهُ وَ صَدَّقَهُ بِمَا قَالَ فَقَدْ كَفَرَ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَى مُحَمَّدٍ ص وَ كَانَ يَقُولُ إِنَّ كَثِيراً مِنَ الرُّقَى وَ تَعْلِيقَ التَّمَائِمِ شُعْبَةٌ مِنَ الْإِشْرَاكِ.» [24]

ما می گوئیم: مضمون این روایت را در ضمن روایات ابتدایی آوردیم.

    10. «كِتَابُ دُرُسْتَ بْنِ أَبِي مَنْصُورٍ، عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ وَ حَدِيدٍ رَفَعَاهُ إِلَى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ ع قَالَ: إِنَّ اللَّهَ أَوْحَى إِلَى نَبِيٍّ فِي نُبُوَّتِهِ أَخْبِرْ قَوْمَكَ أَنَّهُمْ قَدِ اسْتَخَفُّوا بِطَاعَتِي وَ انْتَهَكُوا مَعْصِيَتِي إِلَى أَنْ قَالَ وَ خَبِّرْ قَوْمَكَ أَنَّهُ لَيْسَ مِنِّي مَنْ تَكَهَّنَ أَوْ تُكُهِّنَ لَهُ أَوْ سَحَرَ أَوْ تُسُحِّرَ لَهُ الْخَبَرَ‌.»[25]

    11. «جَعْفَرُ بْنُ أَحْمَدَ الْقُمِّيُّ فِي كِتَابِ الْمَانِعَاتِ، عَنْ عَطِيَّةَ عَنْ أَبِي سَعِيدٍ‌ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص: لَا يَدْخُلُ الْجَنَّةَ عَاقٌّ وَ لَا مَنَّانٌ وَ لَا دَيُّوثٌ وَ لَا كَاهِنٌ وَ مَنْ مَشَى إِلَى كَاهِنٍ فَصَدَّقَهُ بِمَا يَقُولُ فَقَدْ بَرِئَ مِمَّا أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَى مُحَمَّدٍ ص الْخَبَرَ‌.»[26]

    12. «الْقُطْبُ الرَّاوَنْدِيُّ فِي لُبِّ اللُّبَابِ، عَنِ النَّبِيِّ ص قَالَ: مَنْ صَدَّقَ كَاهِناً فَقَدْ كَفَرَ بِمَا أُنْزِلَ عَلَى مُحَمَّدٍ ص»‌[27]

    13. «نَهْجُ الْبَلَاغَةِ، عَنْ نَوْفٍ الْبِكَالِيِّ قَالَ: رَأَيْتُ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ ع ذَاتَ لَيْلَةٍ وَ قَدْ خَرَجَ مِنْ فِرَاشِهِ فَنَظَرَ إِلَى النُّجُومِ فَقَالَ يَا نَوْفُ إِنَّ دَاوُدَ قَامَ فِي مِثْلِ هَذِهِ السَّاعَةِ مِنَ اللَّيْلِ فَقَالَ إِنَّهَا سَاعَةٌ لَا يَدْعُو فِيهَا عَبْدٌ إِلَّا اسْتُجِيبَ لَهُ إِلَّا أَنْ يَكُونَ عَشَّاراً أَوْ عَرِيفاً أَوْ شُرْطِيّاً الْخَبَرَ‌.» ‌[28]

ما می گوئیم:

    1. عریف: به معنای عرّاف و کاهن نیست، بلکه به معنای رئیس قوم است. که اطلاع از میزان دارایی مردم داشته است، صاحب مستدرک این روایت و دو روایت بعد را در باب «تحریم اتیان العراف» آورده است که غلط است.

    2. پذیرفته نشدن دعای فرد می تواند مشعر به ناپسند بودن کار او باشد. البته ضمیمه شدن عشار و شرطی می تواند دلالت حدیث را تضعیف کند چراکه قطعاً این اعمال به صورت مطلق نمی تواند حرام باشد.

    14. «الصَّدُوقُ فِي الْخِصَالِ، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِيسَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ أَبِي الْخَطَّابِ عَنِ الْمُغِيرَةِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ بُكَيْرِ بْنِ خُنَيْسٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الشَّامِيِّ عَنْ نَوْفٍ الْبِكَالِيِّ قَالَ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع: يَا نَوْفُ اقْبَلْ وَصِيَّتِي لَا تَكُونَنَّ نَقِيباً وَ لَا عَرِيفاً وَ لَا عَشَّاراً وَ لَا بَرِيداً‌.»[29]

ما می گوئیم:

    1. اولاً عریف به معنای عرّاف یعنی کاهن نیست و [ذیل روایت بعد خواهیم آورد]

    2. عطف نقیب و برید، ظهور روایت در تحریم را مشکل می کند، ظاهراً روایت ارشاد به زندگی بهتر است.

    15. «أَبُو عَمْرٍو الْكَشِّيُّ فِي رِجَالِهِ، عَنْ حَمْدَوَيْهِ وَ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَيُّوبَ بْنِ نُوحٍ عَنْ حَنَانٍ عَنْ عُقْبَةَ بْنِ بَشِيرٍ الْأَسَدِيِّ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَى أَبِي جَعْفَرٍ ع فَقُلْتُ لَهُ إِنِّي فِي الْحَسَبِ الضَّخْمِ مِنْ قَوْمِي وَ إِنَّ قَوْمِي كَانَ لَهُمْ عَرِيفٌ فَهَلَكَ فَأَرَادُوا أَنْ يُعَرِّفُونِي عَلَيْهِمْ فَمَا تَرَى لِي‌ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ ع تَمُنُّ عَلَيْنَا بِحَسَبِكَ إِنَّ اللَّهَ رَفَعَ بِالْإِيمَانِ مَنْ كَانَ النَّاسُ يُسَمُّونَهُ وَضِيعاً إِذَا كَانَ مُؤْمِناً وَ وَضَعَ بِالْكُفْرِ مَنْ كَانَ يُسَمُّونَهُ شَرِيفاً إِذَا كَانَ كَافِراً وَ لَيْسَ لِأَحَدٍ عَلَى أَحَدٍ تَفَضُّلٌ إِلَّا بِتَقْوَى اللَّهِ وَ أَمَّا قَوْلُكَ إِنَّ قَوْمِي كَانَ لَهُمْ عَرِيفٌ فَهَلَكَ فَأَرَادُوا أَنْ يُعَرِّفُونِي عَلَيْهِمْ فَإِنْ كُنْتَ تَكْرَهُ الْجَنَّةَ وَ تُبْغِضُهَا فَتَعَرَّفْ عَلَى قَوْمِكَ وَ يَأْخُذَ سُلْطَانٌ جَائِرٌ بِامْرِئٍ مُسْلِمٍ يَسْفِكُ دَمَهُ فَتَشْرَكُهُمْ فِي دَمِهِ وَ عَسَى أَنْ لَا تَنَالَ مِنْ دُنْيَاهُمْ شَيْئاً‌.»[30]

توضیح:

    1. راوی می گوید بر امام باقر وارد شدم و گفتم من در حسب، در میان قوم خودم شریف هستم.[31] [السیّد الضخم: الشریف]

    2. در قوم من، عریفی بود که فوت کرد، پس قوم اراده کرده اند که مرا عریف خودشان قرار دهند.

    3. شما چه برای من می پسندید.

    4. حضرت فرمودند: آیا با حسب خود بر ما منّت می گذاری، خدا کسی را که مردم او را پست می نامیدند به سبب ایمان بالا برد و کسی را که مردم او را بالا می نامیدند به حسب کفر پائین آورد.

    5. پس کسی بر دیگری فضیلت ندارد مگر به سبب تقوای الهی.

    6. امّا اینکه گفتی «عریف قوم شما فوت کرده و می خواهند تو را عریف کنند»، اگر از بهشت کراهت داری، پس عریف قوم خود باش.

    7. [و عسی ان یأخذَ...] چه بسا سلطان جائر مرد مسلمانی را می گیرد و خون او را می ریزد و آن عریف در خون او شریک است و چه بسا از دنیای آن سلطان هم چیزی به دست نمی آید.

ما می گوئیم:

روایت ربطی به بحث کهانت ندارد، چراکه «عریف» یکی از مناسب قوم ها بوده است که در یک قوم بزرگی می کرده است و بیشتر در بحث های زکات، پول‌دارها را معرفی می کرده است و لذا عریف در اینجا به معنای کاهن نیست بلکه نوعی ریاست در قبیله داشته که ظاهرا از طرف حکومت به رسمیت شناخته می شده است.[32]

مرحوم علامه در تذکره می نویسد: «العریف الذی یعرّف اهل الصدقات»[33]

زمخشری نیز می گوید: «عریف القوم هو القیّم بامرهم الذی عرف بذلک و شُهِر»[34]