نکته4:

آنچه خواندیم درباره استهزاء و مسخره کردن مومنین بود.

اما درباره استهزاء دین و احکام دین و مقدسات دینی (پیامبران و اولیاء خدا) ادله دیگری وجود دارد که به آنها تمسک شده است.

مرحوم بجنوردی[1] دراین باره به اجماع تمسک کرده و ظاهراً حرمت استخفاف این امور را از ضروریات دین بر شمرده است. صاحب عناوین[2] دراین باره به آیه شریفه «وَ مَنْ يُعَظِّمْ شَعائِرَ اللَّهِ فَإِنَّها مِنْ تَقْوَى الْقُلُوبِ»[3] تمسک کرد و به سبب اینکه امر به شی مقتضی نهی از ضد عام است، ترک تعظیم شعائر الله را مخالف تقوی بر می شمارد، هم چنین مرحوم بجنوردی این حکم را از زمره مستقلات عقلیه نیز بر می شمارد.

فی الجمله لازم است اشاره کنیم که حرمت این نوع استهزاء مسلّم است و بر هر نوع آن می توان به ادله ای تمسک کرد:

الف) استهزاء خدا:

«وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ لَيَقُولُنَّ إِنَّمَا كُنَّا نَخُوضُ وَنَلْعَبُ قُلْ أَبِاللَّهِ وَآيَاتِهِ وَرَسُولِهِ كُنْتُمْ تَسْتَهْزِئُونَ * لَا تَعْتَذِرُوا قَدْ كَفَرْتُمْ بَعْدَ إِيمَانِكُمْ إِنْ نَعْفُ عَنْ طَائِفَةٍ مِنْكُمْ نُعَذِّبْ طَائِفَةً بِأَنَّهُمْ كَانُوا مُجْرِمِينَ.»[4]

ترجمه:«و اگر از ايشان بپرسى مسلما خواهند گفت ما فقط شوخى و بازى میکرديم بگو آيا خدا و آيات او و پيامبرش را ريشخند میکرديد.

عذر نياوريد شما بعد از ايمانتان كافر شده‌ ايد اگر از گروهى از شما درگذريم گروهى [ديگر] را عذاب خواهيم كرد چرا كه آنان تبهكار بودند.»

ب) استهزاء انبیاء:

«إِنَّ الَّذِينَ يُؤْذُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ وَأَعَدَّ لَهُمْ عَذَابًا مُهِينًا.»[5]

ترجمه:«بى‌ گمان كسانى كه خدا و پيامبر او را آزار مى ‌رسانند خدا آنان را در دنيا و آخرت لعنت كرده و برايشان عذابى خفت ‌آور آماده ساخته است.»

ج) استهزاء ملائکه:

«إِنَّ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ لَيُسَمُّونَ الْمَلَائِكَةَ تَسْمِيَةَ الْأُنْثَى.» [6]

ترجمه: «در حقيقت كسانى كه آخرت را باور ندارند فرشتگان را در نامگذارى به صورت مؤنث نام مى ‌نهند.»

د) استهزاء قرآن و احکام الهی.

هـ) استهزاء ائمه.

و) استهزاء وقت های شریف یا مکان های شریف.

درباره این سه دسته اخیر هم می‌توان علاوه بر ادلّه عامّه، حرمت استهزاء را از احکام خاصه آنها استفاده کرد مثلاً حرمت فروش قرآن به کفّار، حرمت استنجاء به آنها، حرمت نجس کردن مشاهد مشرّفه و وجوب ازاله از آنها و ...

ما می گوئیم:

    1. مرحوم بجنوردی[7] از زمره ادله حرمت هتک امور محترمه، به «ارتکاز متشرعه قاطبةً حتی النساء و الصبیان» تمسک می کند در این باره ممکن است اشکال شود که ارتکاز متشرعه از زمره ادله شرعیه نیست ولی می توان در دفاع از ایشان گفت که مراد ایشان آن است که این امر از ضروریات دین است، این بحث را با کلام ایشان خاتمه می دهیم:

«و الحاصل: أنّ أصل الإنكار بالنسبة إلى إهانة المحترمات في الدين من مرتكزاتهم، و إن كانت مراتبه مختلفة بالنسبة إلى مراتب المحترمات، نعم العوام كثيرا ما يشتبهون في تشخيص مراتب المحترمات كما هو شأنهم في كثير من الأمور.»[8]

    2. مرحوم صاحب عناوین از زمره ادله حرمت هتک مطلق احکام الهی (و هم چنین آنچه نزد خدای سبحان محترم است) به آیه 32 سوره حج تمسک کرده است این آیه ذیل بحث از اعمال حج وارد شده است، قبل از تقریر استدلال لازم است اشاره کنیم که آیه 30 این سوره هم مشتمل بر چنین تعبیری هست و می فرماید:« وَ مَنْ يُعَظِّمْ حُرُماتِ اللَّهِ فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ عِنْدَ رَبِّهِ» ولی نحوه استدلال به آیه 32 به گونه ای است که نمی توان آن را درباره آیه 30 جاری دانست.

«ثُمَّ لْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ وَلْيُوفُوا نُذُورَهُمْ وَلْيَطَّوَّفُوا بِالْبَيْتِ الْعَتِيقِ* ذَلِكَ وَمَنْ يُعَظِّمْ حُرُمَاتِ اللَّهِ فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ عِنْدَ رَبِّهِ وَأُحِلَّتْ لَكُمُ الْأَنْعَامُ إِلَّا مَا يُتْلَى عَلَيْكُمْ فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الْأَوْثَانِ وَاجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ* حُنَفَاءَ لِلَّهِ غَيْرَ مُشْرِكِينَ بِهِ وَمَنْ يُشْرِكْ بِاللَّهِ فَكَأَنَّمَا خَرَّ مِنَ السَّمَاءِ فَتَخْطَفُهُ الطَّيْرُ أَوْ تَهْوِي بِهِ الرِّيحُ فِي مَكَانٍ سَحِيقٍ * ذَلِكَ وَمَنْ يُعَظِّمْ شَعَائِرَ اللَّهِ فَإِنَّهَا مِنْ تَقْوَى الْقُلُوبِ* لَكُمْ فِيهَا مَنَافِعُ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى ثُمَّ مَحِلُّهَا إِلَى الْبَيْتِ الْعَتِيقِ.»[9]

ترجمه:«سپس بايد آلودگى خود را بزدايند و به نذرهاى خود وفا كنند و بر گرد آن خانه كهن [=كعبه] طواف به جاى آورند- اين است [آنچه مقرر شده] و هر كس مقررات خدا را بزرگ دارد آن براى او نزد پروردگارش بهتر است و براى شما دامها حلال شده است مگر آنچه بر شما خوانده مى ‌شود پس از پليدى بتها دورى كنيد و از گفتار باطل اجتناب ورزيد- در حالى كه گروندگان خالص به خدا باشيد نه شريك‌گيرندگان [براى] او و هر كس به خدا شرك ورزد چنان است كه گويى از آسمان فرو افتاده و مرغان [شكارى] او را ربوده‌ اند يا باد او را به جايى دور افكنده است – اين است [فرايض خدا] و هر كس شعاير خدا را بزرگ دارد در حقيقت آن [حاكى] از پاكى دلهاست- براى شما در آن [دامها] تا مدتى معين سودهايى است‌ سپس جايگاه [قربانى‌ كردن آنها و ساير فرايض] در خانه كهن [=كعبه] است.»

نحوه استدلال به آیه 32 چنین است که درباره شعائر الهی:

«إذا علم أنه من التقوى فيمكن إثبات الوجوب بأحد أمرين: أحدهما: أن التقوى إنما هو الحذر عن أمر مخوف، فعلم من ذلك أن هناك شي‌ء يخاف منه، فينبغي الحذر عنه بتعظيم الشعائر، و كل ما هو كذلك فهو واجب، إذ لا خوف في مخالفة المستحب حتى يحذر عنه، فكونه من التقوى و الحذر أمارة العقاب على تركه. و ثانيهما: أن هذه الآية نجعلها صغرى و نثبت وجوب التقوى بقول مطلق بالآيات الكثيرة الإمرة بالتقوى، كقوله تعالى وَ إِيّايَ فَاتَّقُونِ و قوله تعالى وَ اتَّقُوا اللّهَ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ و غير ذلك مما لا يحصى. و بما دل على الذم بمخالفة التقوى و العتاب و اللوم على غير المتقين في الآيات و الروايات. فنقول: تعظيم الشعائر من التقوى للاية، و كل تقوى واجب للإطلاق في الأوامر، فتعظيم الشعائر واجب، و هو المطلوب.»[10]

امّا در دلالت آیه اشکال شده است:

«أن الظاهر مما ذكره أهل اللغة و التفسير أن الشعائر محتملة لمعان أربعة: أحدها: أن يراد علامات دين الله و طاعته عموما، فيشمل سائر المحترمات، و هذا على كونه جمع الشعار و هو العلامة و الإضافة إلى الله يكتفى فيه بأدنى مناسبة. و ثانيها: أن يراد به البدن خاصة. و ثالثها: أن يراد مناسك الحج و أعماله جميعا. و رابعها: أن يراد به مواضع مناسكه و معالمه. و الذي يمكن الاستدلال به على المدعى إنما هو المعنى الأول، و هو أبعد المعاني، لأن الآية الشريفة إنما هي في مقام بيان البدن كما هو الظاهر من صدرها، و كذلك ذيلها فإنه قال بعد ذلك: لكم فيها منافع إلى أجل مسمى و المراد منافع البدن من لبن و ركوب و نحو ذلك إلى أن ينحر. و كذلك قوله: ثم محلها إلى البيت العتيق أي: محل الشعائر المراد به البدن هو الكعبة أو ما يليها من الأماكن، كمنى. مضافا إلى تصريح صاحب القاموس و الصحاح و ابن الأثير على أن الشعيرة: البدنة، و الجمع: شعائر. و ما عن ابن عباس: أن الشعائر: جمع شعيرة، و هي البدن إذا أشعرت و شق سنامها من الجانب الأيمن ليعلم أنها هدي، و تعظيمه طلب الأسمن و الأعظم. و كذلك ذكره جماعة من المفسرين.

مع ما في الروايات من تفسيرها بالبدن، و التعظيم بمراعاة السمن و عظم الجثة، و المنافع بالركوب من غير عنف و اللبن. فالحمل على عموم معنى علامات دين الله مخالف للظاهر.»[11]

مرحوم مراغی به این اشکال پاسخ داده اند:

«أن المفسرين ذكروا أيضا معنى العلائم و إرادة تعظيم معالم دين الله في حج أو غيره، و ذكروا كون (المنافع) حينئذ الأجر و الثواب الى‌ القيامة و كون (البيت العتيق) الجنة أو البيت المعمور، أو يراد رب البيت العتيق على حذف مضاف، كما ذكر ذلك البيضاوي و الطبرسي و الكاشاني و غيرهم، فهو الأمور لا تنافي ذلك. مضافا إلى أن قوله تعالى وَ الْبُدْنَ جَعَلْناها لَكُمْ مِنْ شَعائِرِ اللّهِ دال على أن المراد بالشعائر: جميع المعالم، لا نفس البدن، لأن كلمة (من) ظاهرة في التبعيض ... و بعبارة اخرى: تكون هذه الآية بمنزلة كبرى كلية تثبت بها مطلوبية تعظيم البدن أيضا، فإذا انتفى احتمال الاختصاص بالبدن فلا وجه لتخصيصه بمناسك الحج أو محال أعماله، لكونهما أيضا مخالفين لصدر الآية و ذيلها. فالحمل على العموم و كون الشعائر بمعنى العلامة أولى و أوفق معنى و لفظا، فتدبر.»[12]

ما می گوئیم:

اگر هم جواب های ایشان را بر اشکال در دلالت آیه بپذیریم تا جایی که بتوانیم احتمال معنی اول را منتفی بدانیم و آیه را اعم از حج به حساب آوریم ولی باز هم در این صورت «تعظیم شعائر» را موجب تقوی می داند و حمل هر آنچه موجب تقوای الهی است بر وجوب قابل قبول نیست چراکه تقوی امری تشکیکی است که برخی از مراتب آن واجب نیست و الشاهد علی ذلک آنکه کسی به وجوب هر گونه تعظیم فتوی نداده است.