روایات ذیل آیه:

روایات در تفسیر این آیه شریفه دو دسته اند:

دسته اول) که فقط غنا را به عنوان مصداق شهادت زور بر شمرده اند:

    1. «أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ أَبِي أَيُّوبَ الْخَزَّازِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي الصَّبَّاحِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: فِي قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ الَّذِينَ لا يَشْهَدُونَ الزُّورَ قَالَ الْغِنَاءُ.»[1]

    2. «عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ أَبِي أَيُّوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ وَ أَبِي الصَّبَّاحِ الْكِنَانِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ-وَ الَّذِينَ لا يَشْهَدُونَ الزُّورَ قَالَ هُوَ الْغِنَاءُ.»[2]

    3. «القمیان عن صفوان عن الخزاز عن محمد و الکنانی عن ابی عبدالله ع فی قول الله عزوجل و وَ الَّذِينَ لا يَشْهَدُونَ الزُّورَ قَالَ هُوَ الْغِنَاءُ.»[3]

ما می گوئیم:

ظاهراً این روایات، یک روایت هستند و صحیحه نیز می باشد.

دسته دوم) که هم به غنا و هم به چیز دیگری اشاره دارند:

    4. فی روایة ابی الجارود عن ابی جعفر ع وَ الَّذِينَ لا يَشْهَدُونَ الزُّورَ قَالَ الْغِنَاء و مجالس اللهو.»[4]

    5. «وَ عَنْهُ ع‌ أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ الَّذِينَ لا يَشْهَدُونَ الزُّورَ وَ إِذا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا كِراماً قَالَ مِنْ ذَلِكَ الْغِنَاءُ وَ الشِّطْرَنْجُ.»[5]

دسته سوم) که شهادت زور را به حضور عید در مراسم مشرکین تفسیر کرده است.

    6. «و الثاني أعياد الكفار قال الله تعالى في سورة الفرقان‌ وَ الَّذِينَ لا يَشْهَدُونَ الزُّورَ قيل الزور أعيادهم.»[6]

دسته چهارم) با عطف به مجلس شراب، زور را بیان کرده است:

    7. «حَدَّثَنَا أَبِي رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ حَدَّثَنِي مُحَمَّدُ بْنُ عِيسَى بْنِ عُبَيْدٍ الْيَقْطِينِيُّ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ يَحْيَى عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ حَدَّثَنِي أَبِي عَنْ جَدِّي عَنْ‌ آبَائِهِ ع‌ أَنَّ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ ع عَلَّمَ أَصْحَابَهُ فِي مَجْلِسٍ وَاحِدٍ أَرْبَعَمِائَةِ بَابٍ مِمَّا يُصْلِحُ لِلْمُسْلِمِ فِي دِينِهِ وَ دُنْيَاه...

لَا تَشْهَدُوا قَوْلَ الزُّورِ وَ لَا تَجْلِسُوا عَلَى مَائِدَةٍ يُشْرَبُ عَلَيْهَا الْخَمْرُ فَإِنَّ الْعَبْدَ لَا يَدْرِي مَتَى يُؤْخَذ.»‌[7]

دسته پنجم) شهادت زور را با عطف به کتمان شهادت بیان کرده است و ظاهراً به معنای شهادت دادن گرفته است.

    8. «حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ مُوسَى بْنِ الْمُتَوَكِّلِ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ السَّعْدَآبَادِيُ‌ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِيُّ عَنْ عَبْدِ الْعَظِيمِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْحَسَنِيِّ قَالَ حَدَّثَنِي أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيٍّ الرِّضَا ع قَالَ حَدَّثَنِي أَبِي الرِّضَا عَلِيُّ بْنُ مُوسَى ع قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَى بْنَ جَعْفَرٍ ع يَقُولُ‌ دَخَلَ عَمْرُو بْنُ عُبَيْدٍ الْبَصْرِيُ‌ عَلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فَلَمَّا سَلَّمَ وَ جَلَسَ عِنْدَهُ تَلَا هَذِهِ الْآيَةَ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ‌ الَّذِينَ يَجْتَنِبُونَ كَبائِرَ الْإِثْمِ‌ ثُمَّ أَمْسَكَ فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع مَا أَسْكَتَكَ قَالَ أُحِبُّ أَنْ أَعْرِفَ الْكَبَائِرَ مِنْ كِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالَ نَعَمْ يَا عَمْرُو أَكْبَرُ الْكَبَائِرِ الشِّرْكُ بِاللَّه‌...

وَ شَهَادَةُ الزُّورِ وَ كِتْمَانُ الشَّهَادَةِ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يَقُولُ‌ وَ الَّذِينَ لا يَشْهَدُونَ الزُّورَ الْآيَةَ وَ يَقُولُ‌ وَ مَنْ يَكْتُمْها فَإِنَّهُ آثِمٌ قَلْبُهُ‌.»[8]

ما می گوئیم:

    1. دسته پنجم، آیه را در شهادت دادن و کتمان شهادت معنی کرده است که از بحث غنا اجنبی است.

    2. امّا روایات 4، 5، 7 می تواند شاهد خوبی باشد برای اینکه غنا مصداق زور است و مراد از شهادت، حضور است و مطلق حضور هم مراد نیست بلکه حضور در مجلس غنا در صورتی که همراه با شرب خمر و لهو ویا قمار بوده باشد. (به اینکه عطف را به معنای ضمیمه بگیریم)

    3. و به این بیان روایت هفتم هم به مصداق دیگری برای حضور در مجالس زور اشاره می کند.

    4. سوال اصلی در این بحث آن است که:

    • الف) آیا جامع بین شهادت دادن در دادگاه و حاضر شدن در مجالس زور موجود است؟

    • ب) آیا مراد از غنا در روایات مطلق غنا می باشد یا غنای آن روزگار (که عرفاً باطل بوده است)؟

    • ج) اگر حضور در این مجالس حرام است، آیا ایجاد غنا هم باطل است؟

    5. در پاسخ به سوال اول چنانکه از کلام شیخ طوسی خواندیم می توانیم بگوئیم شهادت در این آیه به معنی حاضر شدن است و چون مجلسی که در آن دروغ شهادت داده شود هم مجلس باطل است، به این جهت به چنین حضوری «شهادت در مجلس زور» «حاضر شدن در مجلس باطل» گفته شده است. لذا لازم نیست همانند مرحوم فیض کاشانی دست از معنای «شهادت دادن» بکشیم. [9]

    6. اما سوال دوّم:

اگر دسته اول نبود، ممکن بود بتوان ادعا کرد که دسته دوم و چهارم، غنا را به صورت مطلق تحریم نکرده اند و به ضمیمه امور باطل تحریم کرده اند. ولی اطلاق روایات دسته اول، می تواند شاهدی باشد که عطف در بقیه موارد را به معنای انضمام ندانیم و غنا را به صورت مطلق، تحت حکم قرار دهیم.

    7. شاید همین نکات عاملی است که حضرت امام دلالت این آیه و روایات ذیل آن بر حرمت را نپذیرفته اند:

«و أما ما دلّت على دخوله في قوله وَ الَّذِينَ لا يَشْهَدُونَ الزُّورَ‌ كصحيحة ابن مسلم عن أبي عبد اللّه- عليه السلام- في قوله وَ الَّذِينَ لا يَشْهَدُونَ الزُّورَ قال: «هو الغناء» ففي دلالتها على الحرمة تأمّل و إشكال.» [10]

نکته:

برخلاف آیه قبل که دو احتمال (مراد از غنا، ایجاد غنا باشد و یا اینکه مراد سماع آن است) در آن مطرح بود، در مورد این آیه، مراد حضور در مجالس غنا و سماع آن است و چون گفتیم اگر سماع حرام باشد، بالملازمه عرفی (و یا اولویت) ایجاد آن هم حرام است، می توان حکم ایجاد غنا را هم از این آیه استفاده کرد.