بحث: تغییر جنسیّت

مقدمه1:

این بحث که به معنای تبدیل مرد به زن یا زن به مرد است به عنوان پدیده ای جدید در جامعه امروز شناخته می شود و می تواند احکام متعددی را در برداشته باشد.

    1. جواز یا حرمت این عمل (و جواز یا حرمت برگشت به این جنسیت سابق)

    2. چگونگی حکم ازدواج بعد از عمل یکی از زوجین

    3. ارث (به سبب تغییر عنوان های خانوادگی مثل پدر یا مادر...)

    4. نفقه (آیا پس از تغییر زوجیت زن، شوهر باید نفقه بدهد، یا اگر شوهر تغییر جنسیت داد، باید نفقه بدهد.)

    5. مهریه (آیا زن پس از تغییر جنسیت می تواند نفقه خود را مطالبه کند)

    6. ولایت و سرپرستی (اگر پدر جنسیت خود را عوض کرد آیا کما کان سرپرستی فرزندان تا سن معیّن شرعی با اوست)

ما در این بحث تنها به جواز و عدم جواز آن می پردازیم و بحث فروع دیگر مربوط به ابواب دیگر فقه است، اگرچه ممکن است به مناسبت به برخی از دیگر احکام هم اشاره کنیم.

مقدمه2: عناوینی در تعیین حکم اولی این مسئله دخیل است:

    1. آیا زوجه برای تغییر جنسیت محتاج کسب اجازه از شوهر است؟

    2. آیا فرزند برای تغییر جنسیت محتاج کسب اجازه والدین است؟

    3. آیا افراد سالم می توانند تغییر جنسیت دهند و یا تنها در بیماران جایز است؟

    4. تعریف خنثی جسمی و خنثی روانی در مسئله چیست؟

    5. اگر تغییر جنسیت به عقیم شدن منجر شود چه حکمی دارد؟

    6. اگر تغییر جنسیت منجر به نظر به عورت شود چه حکمی دارد؟

    7. تغییر جنسیت اگر منجر به انفساخ عقد نکاح شود چه حکمی دارد؟

مقدمه3: تغییر جنسیّت در اصطلاح پزشکی

به نظر می رسد، عبارت «تغییر جنسیت» در اصطلاح پزشکی، با معنای لغوی و آن چه میان مردم شایع است، تفاوت چندانی نداشته و منظور از آن تبدیل یا اصلاح آلت تناسلی است، به گونه ای که جنس زن به مرد و یا بر عکس تبدیل گردد؛ همچنین تبدیل خنثی یا دوجنسی (هرمافرودیت) به یکی از دوجنس مرد یا زن، به معنای تغییر جنسیت است.

بنابراین، تغییر جنسیت، با «تغییر ژنتیکی» یا «تغییر کرومزوم ها» متفاوت است، چه این که، در این گونه اعمال، جنسیّت فرد تغییر نمی کند، بلکه تغییرات یا اصلاحاتی نسبت به ژن یا کروموزوم افراد صورت می پذیرد. البته بدیهی است که با تغییر یا اصلاح ژن‌ها، دگرگونی‌هایی در رفتار، اخلاق و حالات شخص پدید می آید، ولی هیچ گاه به وضعیت جدید به وجود آمده، اطلاق «تغیر جنسیت» نمی شود.

به طور خلاصه، می توان گفت که تغییر جنسیت در اصطلاح پزشکی عبارت است از: عمل جراحی در آلت تناسلی، به گونه ای که مرد به زن یا زن به مرد تبدیل گردد، و یا فرد خنثی و دو جنسی به جنس مرد یازن تبدیل گردد.

با این توضیح، می توان تغییر جنسیت را این گونه تعریف کرد: «تغییر جنسیت عبارت است از: تبدیل یا تغییر جنسیت یک فرد از مذکر به مونث، یا از مونث به مذکر، یا از خنثی به مذکر، یا از خنثی به مونث، یا از مذکر به خنثی و یا از مونث به خنثی».

البته دو مورد اخیر یعنی: «تبدیل مذکر به خنثی یا تبدیل مونث به خنثی» کم تر اتفاق می افتد و هیچ انگیزه عقلایی برای انجام این نوع تغییر جنسیت وجود ندارد.[1]

لازم است توجه داشته باشیم که تغییر جنسیت با اخته کردن متفاوت است و لذا تبدیل مرد به اخته، مصداق تغییر جنسیت از مرد به خنثی نیست. با این حال یکی از فروض مسئله، آن صورتی است که با تغییر جنسیت زن یا مرد را تبدیل به خنثی کنند.

مقدمه4:

مرحوم صدر تغییر جنسیت را چنین تعریف می کند:

«تبدیل الجنس و نرید به هنا تحویل فرد نفسه من الذکورة الی الاُنوثة او بالعکس.»[2]

توضیح:

منظور ما از تبدیل جنسیت، این است که شخص خودش را از مرد بودن به زن بودن تبدیل کند یا برعکس.

ایشان هم‌چنین در این باره می نویسد:

«تبدیل الجنس قد یحصل بطرق الجراحة الطبیة الحدیثة امکان ان یتحوّل الرجل الی امرأة[و] و تتحوّل امرأة الی رجل و هو الذی سمّیناه بتبدیل الجنس فی العنوان.»[3]

توضیح: تبدیل جنسیت گاهی از طریق عمل جراحی طبی جدید به وجود می آید، یا این که مرد به زن تبدیل شود یا این که زن به مرد تبدیل شود، که ما از آن به «تبدیل جنس» یاد کردیم.

حضرت امام نیز در تحریر الوسیله در این‌باره می نویسد:

«الظاهر عدم حرمة تغيير جنس الرجل بالمرأة بالعمل و بالعكس، و كذا لا يحرم العمل في الخنثى ليصير ملحقا بأحد الجنسين.»[4]

توضیح: ظاهر آن است که تغییر جنسین مرد به زن و زن به مرد و ملحق کردن خنثی به جنس زن یا مرد، با عمل جراحی، حرام نیست.

مقدمه5: تاریخچه تغییر جنسیت

با توجه به متون فقهی و روایی، روشن می شود که از صدر اسلام تاکنون، افرادی به صورت نادر به عنوان خنثی یا دو جنسی در جامعه زیست می کرده اند. گاه از امامان شیعه علیهم السلام درباره کیفیت تعیین جنسیت، کیفیت نماز جماعت و غسل و مانند آن پرسش می شده است. بنابراین پدیده خنثی یا دو جنسی ها، یک امر نوظهوری محسوب نمی شود.

آن چه امروز این مسئله را با اهمیت تر ساخته، امکان تغییر جنسیت به وسیله عمل جراحی است. بخشی از این تغییر جنسیت در مورد افراد دو جنسی یا خنثی است که با عمل جراحی، به یکی از دو جنس مرد یا زن تبدیل می شود. بخشی دیگر از تغییر جنسیت در مورد افرادی است که با عمل جراحی، جنسیت نهفته آن ظاهر می شود. اما از همه مهم‌تر و عجیب تر، مسئله تغییر جنسیت در مورد افرادی است که از نظر ظاهری سالم هستند، ولی از نظر روحی و روانی خود را متعلق به جنس مخالف می دانند که از آنان در زبان عربی به «الخنثی الروانی»، و در زبان انگلیسی به «ترنس سکشوالیسم»[5] یاد می شود. در زبان فارسی برای آن معادلی بیان نشده است، ولی می توان واژه «تراجنسیتی» را پیشنهاد داد.

اولین تغییر جنسیت در ایران به سال 1309 ش (1930م) اتفاق افتاد که بر اساس آن، مردی در یک عمل جراحی، به یک زن تبدیل شد. عمل جراحی مزبور، توسط پزشکی به نام دکتر خلعتبری انجام شد که وی با عمل جراحی خویش، پسر هیجده ساله ای را به دختر تبدیل کرد.

توجه به این نکته لازم است که تغییر جنسیت عمدتاً در افراد 18 تا 28 سال صورت می پذیرد؛ افرادی که دوران نوجوانی و بلوغ را سپری نموده و وارد دوره جوانی شده اند؛ دلیل این امر دقیقاً روشن نیست. شاید این امر از آن جهت است که افراد در این سن، بیش‌تر امکان بروز شخصیت را به دست می آورند، یا این که تحت فشار هستند که با جنس مخالف ازدواج کنند، در حالی که اساساً علاقه ای به ازدواج ندارند. به عبارت دیگر، «تراجنسیتی مذکر» به هیچ وجه تمایل ندارند با یک زن ازدواج کند، چه این که او خود را زن می داند، نیز «تراجنسیتی مونث» به هیچ وجه تمایل ندارد که با یک مرد ازدواج کند، چه این که او خود را مرد می داند.

افرادی که دچار اختلال هویّت جنسی هستند، مخصوصاً از نوع حاد آن، به راحتی به عمل جراحی های سنگین و خطر آفرین تن می دهند، این امر نشان دهنده اوج اختلال جنسی آنان است؛ و در صورتی که با تغییر جنسیت آنان موافقت نشود، دست به خودکشی می زنند.

امّا اصول پزشکی و حقوقی جدید از این دسته افراد، که با اختلال هویّت جنسی درگیرند، حمایت به عمل می آورند. سایر دیدگاه‌ها نیز به تدریج در حال تغییرند و مردم وضعیت تراجنسیتی ها را بیش تر می پذیرند.

در فرآیند مورد نظر «قانون بازشناسی جنسیت»، کسی که قصد عمل دارد، به مدت دو سال به صورت امتحانی «در شرایط واقعی زندگی» آزمایش می شود. در این مدت، این افراد تحت حمایت قانون، هورمون درمانی می شوند و در طول این مدت، باید به خود و روان پزشکان ثابت کنند که در صورتی که در نقش جنس مخالف قرار گیرند، می توانند زندگی خوبی داشته باشند. تنها در صورتی که این آزمایش ها موفقیت آن ها را در قالب جنس مخالف تایید کنند، آن ها برای عمل تغییر جنسیت معرفی شده و میتوانند تقاضای شناسنامه جدید بدهند.

باید توجه داشت که: مباحث پزشکی تغییر جنسیت، با مباحث حقوقی، فقهی و اخلاقی این مسئله، ارتباط تنگاتنگی دارد در هر کشوری که پدیده تغییر جنسیت به وجود آمده و یا در شُرُف وقوع بوده، هم زمان با آن در مراکز علمی و دانشگاهی از روایی یا ناروایی آن سخن به میان آمده است. در جوامع اسلامی، عمدتاً تحت عنوان: «جواز یا عدم جواز» و یا تحت عنوان: «حرام یا حلال» مورد ارزیابی قرار گرفته است و در جوامع غیر اسلامی عمدتاً تحت عنوان: «غیر اخلاقی بودن یا اخلاقی بودن» و یا «قانونی یا غیر قانونی بودن» مورد ارزش گذاری قرار گرفته است.

و نکته آخر اینکه: پدیده تغییر جنسیت علاوه بر جدید و نو بودن آن، با انعکاس و سر و صدای فراوان همراه است؛ همیشه افکار عمومی و رسانه های تبلیغاتی به صورت مثبت یا منفی در مقابل آن موضع گرفته اند.

این مشکل، خاصّ ایران نیست، بلکه در همه جوامع و کشورها به صورت کم یا زیاد وجود دارد.