نکته1:

گفتیم «ساختن مجسمه و نقاشی اگر به قصد ساخت شیء مورد عبادت باشد و یا در جایی باشد که می‌دانیم این مجسمه یا نقاشی مورد عبادت واقع شد –اگرچه قصد نداریم-، در این صورت ساخت آن حرام است والاّ فلا»

مرحوم شیخ انصاری ظاهراً برخلاف آنچه گفتیم حرمت را تنها در صورتی که «قصد تمثیل» باشد جاری می‌دانند (اگرچه ایشان حکم را منوط به «آلت عبادت» نکرده‌اند). ایشان بدون اینکه دلیل بیآورند صرفاً استظهار می‌کنند که ساخت مجسمه و نقاشی حرام است اگر اولاً از موجود زنده (انسان یا حیوان) باشد و ثانیاً با قصد حکایت از آنها باشد (قصد اینکه مجسمه یا نقاشی شبیه آنها باشد)

ایشان می‌نویسد:

«هذا كلّه مع قصد الحكاية و التمثيل، فلو دعت الحاجة إلى عمل شي‌ء يكون شبيهاً بشي‌ءٍ من خلق اللّه و لو كان حيواناً من غير قصد الحكاية، فلا بأس قطعاً.»[1]

مرحوم شهیدی بر ایشان اشکال کرده است:

«أنّه إن كان المراد من القصد إلى الحكاية داعويّته و تحريكه للمكلّف إلى نحو العمل المعبّر عنه بالعلّة الغائيّة كما هو ظاهر ما فرعه عليه فلا دليل على اعتباره بل ينفيه إطلاق الأدلّة و إن كان المراد منه ما يعتبر في اختياريّة الفعل و صدوره عن المكلّف عن إرادة إليه فلا ريب في اعتباره.»[2]

توضیح:

    1. اگر مرادشان از قصد حکایت، علّت غایی است. یعنی «نقاشی کردن برای حکایت از اشیاء». این مخالف اطلاق ادله است.

    2. و اگر مرادشان از قصد حکایت، آن است که مکلف باید با اراده و توجه انجام دهد، این حرف درستی است.

نکته2:

با توجه به آنچه درباره حکم تکلیفی «ساختن تصویر» گفتیم و گفتیم «ساختن تصویر اگر در جایی زمینه عبادت آن موجود است، حرام است»، لازم است پیرامون عبادت (به عنوان موضوع حکم شرعی) سخن بگوئیم:

ابن فهد عبادت را به «خشوع و ذلت» تعریف کرده است[3] و شیخ طوسی آن را «هی الخضوع بالقلب فی اعلی مراتب الخضوع، یعظم به من له اعظم النعم فذلک لایستحق العباده غیر الله»[4] تعریف نموده است.

صدر المتألهین می‌نویسد:

«و العباده ضرب من الشکر و غایة فیه لانها الخضوع و التذلّل یدل علی أعلی مراتب التعظیم و لایستحقّها أحد إلاّ باعطاء اصول النعم الذی هو خلق الحیوة و القدرة والحسّ و الشهوة و لایقدر علیه احد الاّ الله فذلک اختص سبحانه بأن یعبد، و لایجوز العبادة لغیره بخلاف الطاعة فإنّها قد تحسن لغیره کطاعة الأب والمولی و السلطان و الزوج، فمن قال: إن العبادة هی الطاعة فقد أخطأ لأنها غایة التذلّل دون الطاعة فإنها مجرد موافقة الامر، ألاتری إن العبد یطیع مولاه و لایکون عابدا له؟ و الکفّار یعبدون الاصنام و لایکونون مطیعین لهم؟ إذ لایتصوّر من جهتهم الأمر.»[5]

این نکته صدر المتألهین، در مقابل روایتی است که از امام صادق در تفسیر علی بن ابراهیم وارد شده است.

«حدثنا جَعْفَرِ بْنِ أَحْمَد قال: حدثنا عُبَيْدِ اللَّهِ [عبدالله] بْنِ مُوسَى قال: حدثنا الْحسنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ‌ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي قَوْلِهِ: (وَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللّهِ آلِهَةً- لِيَكُونُوا لَهُمْ عِزًّا- كَلّا سَيَكْفُرُونَ بِعِبادَتِهِمْ- وَ يَكُونُونَ عَلَيْهِمْ ضِدًّا یوم القیامة) ای یکونون هولاء الذین اتخذوهم آلهة من دون الله علیهم ضدا یوم القیامة و یتبرءون منهم و من عبادتهم الی یوم القیامة ثم قَالَ: لَيْسَ الْعِبَادَةُ هِيَ السُّجُودَ وَ الرُّكُوعَ- إِنَّمَا هِيَ طَاعَةُ الرِّجَالِ- مَنْ أَطَاعَ الْمَخْلُوقَ فِي مَعْصِيَةِ الْخَالِقِ فَقَدْ عَبَدَهُ.»[6]

مرحوم ملاّصالح مازندرانی در شرح اصول کافی، ذیل روایتی مطلبی را مطرح می‌کند که به نوعی مقابله با فرمایش صدرالمتالهین است.

«(محمّد بن إسماعيل عن الفضل بن شاذان، عن حمّاد بن عيسى، عن ربعي بن عبد اللّه، عن أبي بصير، عن أبي عبد اللّه عليه السّلام في قوله جلّ و عزّ «اتَّخَذُوا أَحْبارَهُمْ وَ رُهْبانَهُمْ أَرْباباً مِنْ دُونِ اللّهِ» فقال: و اللّه ما صاموا لهم و لا صلّوا لهم و لكن أحلّوا لهم حراما و حرّموا عليهم حلالا فاتّبعوهم)

أي فاتّبعوهم في تحليلهم و تحريمهم و أوامرهم و نواهيهم و تلقّوا بقبولها منهم و تلك المتابعة عبادة لهم، أو فاتّبعوهم في ذلك و عبدوا اللّه بحكمهم و تلك العبادة في الحقيقة عبادة لهم و حينئذ قوله «ما صاموا لهم و لا صلّوا لهم» معناه ما فعلوا تلك العبادات و نظائرها لهم قصدا لعبادتهم و لكن اتبعوهم في ما وضعوا من الاحكام من عند أنفسهم و أتوا بالعبادة المستندة إليها و تلك العبادة عبادة لهم من حيث لا يعلمون، و ما تضمّنه هذا الحديث و نظيره من أنّ الطاعة لأهل المعاصي عبادة لهم جار على الحقيقة دون التجوّز لأنّ العبادة ليست إلّا الطاعة و الانقياد و لذلك جعل اللّه تعالى الهوى إلها لمن أطاعه فقال:
»[7]