نکته پایانی:

در روایات می توان به برخی از روایات اشاره کرد که به طور مطلق از آلات لهو منع کرده است. در این میان علاوه بر روایت سکونی که آوردیم می توان به روایت قطب رواندی نیز اشاره کرد:

«الْقُطْبُ الرَّاوَنْدِيُّ فِي لُبِّ اللُّبَـابِ، عَنِ النَّبِيِّ ص أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ حَرَّمَ الدَّفَّ وَ الْكُوبَةَ وَ الْمَزَامِيرَ وَ مَا يُلْعَـبُ بِهِ.»[1]

در این باره می توان گفت:

اولاً: اگرچه ممکن است گفته شود نهی به طور مطلق است و لذا هم بیع را شامل می شود و هم استعمالات دیگر را. ولی می توان مدعی شد که ظهور این جمله در حرمت استعمال است.

ثانیاً: اگر هم اطلاق این روایات مورد تأکید قرار گیرد می توان مدعی انصراف آنها به جایی شد که استعمال و بیع آنها در منافع حرام است.

بحث: ظروف طلا و نقره

مرحوم شیخ ظروف طلا و نقره را سومین مصداق از قسم اول از نوع دوم مکاسب محرمه بر می شمارد (ما لا یقصد من وجوده علی نحو الخاص الا الحرام). ایشان می نویسد:

«و منها: أواني الذهب و الفضّة‌ إذا قلنا بتحريم اقتنائها و قصد المعاوضة على مجموع الهيئة و المادّة، لا المادّة فقط.» [2]

توضیح:

    1. اگر نگهداری این ظروف (همانطور که استعمال آنها حرام است) حرام باشد. و اگر معامله روی هیأت + ماده رفته باشد، معامله حرام است.

    2. ولی اگر نگهداری حرام نبود و یا معامله روی ماده رفت، معامله صحیح است (چراکه شیء دارای منافع حلال می شود)

ما می گوییم:

    1. مرحوم شیخ دلیلی بر حرمت معامله (در فرض مورد نظر) ارائه نکرده اند و روشن است که دلیل اصلی (حکم عقل به تحریم و فساد معامله ای که باعث تقویت عبادت غیر خدا یا ترویج فساد می شود) در اینجا جاری نیست.

    2. بار دیگر تذکر می دهیم که نوع دوم از انواع مکاسب محرمه، به چند قسم تقسیم می شود. قسم اول آن بود که به طور معمول از مبیع جز منافع حرام قصد نمی شود و سخن در تحریم این معامله بود حتی اگر متعاملین قصد حرام نداشته باشند امّا اگر مبیع هم دارای منافع حلال باشد و هم منافع حرام و در عین حال متعاملین منافع حرام را قصد کنند، این فرض قسم دوم است که در آینده آن را بررسی می کنیم.

    3. ادله حرمت ـچنانکه خواهیم آورد ـ معمولاً مربوط به لفظ «آنیه» است و بعضاً حکم بر عنوان دیگر (صحفه) هم قرار گرفته است. طبیعی است که بحث متوقف بر شناخت معنای این واژه است.

***

معنای آنیه :

معمول لغویون، آنیه را به معنای ظرف دانسته اند. [3] و برخی آن را «وعاء» معرفی کرده اند. [4] و برخی بدون معنی کردن فقط نوشته اند: معروفٌ [5] . هم چنین برخی نیز آن را به «ما یوضع فیه الشیء» تفسیر کرده اند. [6] چنانکه برخی اصلاً آن را معنی نکرده اند. [7] در حالیکه از آن نام برده اند. (ظاهر به این جهت که معنی را مصروف و واضح می دانسته اند)

دهخدا در ذیل این لغت غیر از اینکه به «ظرف» و «وعاء» اشاره می کند، از بقیه کتابهای لغت هر معنایی را که مورد اشاره قرار می دهد، پیوند با «آب» دارد. وی سبو، جای آب، آب دان، آب خوری و ... را به عنوان معنای «اناء» معرفی می کند.

همین ارتباط با آب در برخی از کتاب های لغت نیز موجود است. [8] این در حالی است که جمهرة اللغه اناء و آنیه را به «الذی یجعل فیه الطعام و غیره» معنی کرده است[9] .

برخی تفسیر آنیه به «وعاء» و «ما یوضع فیه الشیء» را تفسیر به اعم دانسته اند و بر این مطلب استدلال کرده اند به روایت منصور بن حازم از امام صادق علیه السلام که در آن می فرماید:

«عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ التَّعْوِيذِ يُعَلَّقُ عَلَى الْحَائِضِ فَقَالَ نَعَمْ- إِذَا كَانَ فِي جِلْدٍ أَوْ فِضَّةٍ أَوْ قَصَبَةِ حَدِيدٍ.» [10]

البته روشن است که این استدلال مبتنی بر آن است که روایت مخصص حرمت استعمال ذهب و فضه به عنوان جلد تعویذ نباشد.

مرحوم خویی درباره معنی آنیه نوشته است:

«مفهوم الإناء أمر معلوم لكونه من المفاهيم العرفية، و هو ما يكون معدا للأكل و الشرب، جمعه آنية و أوان، و الظرف أعم منه.» [11]

ما می گوییم:

با توجه به آنچه از عبارات لغویون درباره معنای آنیه خواندیم می توان گفت آنیه به معنای ظروف غذا خوردن و آب آشامیدن است و بعید نیست که بتوان آن را توسعه داد و شامل لوازم مقدماتی آن هم (مثل دیگ و دیس و سماور و قوری) گرداند ولی توسعه آن به لوازم دیگر مثلاً سفره یا ابریق شستشو مشکل است.

اما نکته مهم آن است که بدانیم آنچه مورد تحریم واقع شده است، آیا آب خوردن و غذا خوردن از این ظروف است و یا هر نوع استعمال آنها حرام است و یا نوع دیگری از حکم در آن جاری است:

به عبارت دیگر:

«إنّما الإشكال في أنّ المحرّم هل هو اتّخاذ الإناء منهما مطلقا و لو للاقتناء فيجب كسره و إتلاف هيئته كما في هياكل العبادة، أو خصوص الانتفاع بإنائهما و لو للتزيّن و الوضع على الرفوف لذلك مثلا، أو خصوص استعمالهما في الحاجات اليوميّة أو في خصوص الأكل و الشرب، أو في خصوص الشرب فقط كما نسب إلى داود؟ في المسألة وجوه بل أقوال.» [12]

توضیح:

    1. الف) هر نوع نگهداری این ظروف حرام است و لذا باید این ظروف را شکاند.

    2. ب) انتفاع از آنها حرام است (حتی برای تزیین) [پس نگهداری بدون انتفاع جایز است]

    3. ج) استعمال آنها در حاجات یومیه حرام است.

    4. د) استعمال آنها در اکل و شرب حرام است.

    5. هـ) استعمال آنها فقط در شرب حرام است.