1. تصریح بزرگان به عدم جواز بیع تحت الظل احتمال اینکه قید «تحت السماء» قید غالبی باشد را نفی می کند:

«و لو لم يكن كلماته الأخر أمكن حمل قوله هنا: «تحت السّماء» على التغليب لا التقييد، من جهة أنّ مصرف الدّهن النجس في تلك الأعصار كان بحسب الغالب منحصرا في الاستصباح به تحت السّماء لئلّا تتلوّث وسائل التعيش و سقوف البيوت.» [1]

    2. روایت مبسوط که در کتاب اطعمه و اشربه آمده است، چنین است:

«و رووا أصحابنا أنه يستصبح به تحت السماء دون السقف، و هذا يدل على أن دخانه نجس غير أن عندي أن هذا مكروه. ... فأما ما يقطع بنجاسته قال قوم دخانه نجس و هو الذي دل عليه الخبر الذي قدمناه من رواية أصحابنا، و قال آخرون و هو الأقوى عندي أنه ليس بنجس.» [2]

    3. ابن ادریس بر این عبارت شیخ طوسی اعتراض کرده است:

«قال محمد بن إدريس رحمه اللّه ما ذهب أحد من أصحابنا الى ان الاستصباح به تحت الظلال مكروه، بل محظور بغير خلاف بينهم، و شيخنا أبو جعفر محجوج بقوله في جميع كتبه، الا ما ذكره هاهنا، فالأخذ بقوله، و قول أصحابه، أولى من الأخذ بقوله المنفرد عن أقوال أصحابنا.» [3]

    4. مرحوم میرزای شیرازی در ذیل کلام مرحوم شیخ انصاری به سوالی پاسخ می دهند؛ سوال آن است که: مگر نه این استکه در باب مطلق و مقید، تقیید از سایر تصرفات اولی است پس چرا در اینجا حمل بر ارشاد را اولی می دانند؟ ایشان می نویسد:

«و امّا ما اشتهر في باب تعارض الأحوال انّ التّقييد اولى من سائر التّصرّفات فليس على إطلاقه بل هو حكم طبيعي قد يزاحم بما يقتضي تقديم غيره من التّصرّفات عليه كتعدّد المطلقات و كونها في مقام البيان و استبعاد التّقييد كما في ما نحن فيه‌.» [4]

    5. اینکه آیا دود شیء نجس، نجس است یا نه در کلمات فقها مطرح بوده است و حتی علامه حلی در دفاع از مرحوم شیخ طوسی می نویسد:

«لا استبعاد فيما قاله شيخنا في (المبسوط) من نجاسة دخان الدهن النجس، لبعد استحالته كلّه، بل لا بدّ و أن يتصاعد من أجزائه قبل إحالة النار لها بسبب السخونة المكتسبة من النار إلى أن تلقى الظلال، فيتأثّر بنجاسته، و لهذا منعوا من الاستصباح به تحت الظلال، فإنّ ثبوت هذا القيد مع طهارته ممّا لا يجتمعان.» [5]

هر چند این مطلب مورد قبول اکثر فقها نیست و لذا مرحوم محقق حلی در شرایع می نویسد:

«... لا یجوز تحت الاضلة و هل ذلک لنجاسة دخانه؟ الاقرب لا بل هو تعبد»[6]

لازم است این بحث را به طور مستقل بررسی کنیم:

بحث: آیا دود شیء نجس، نجس است؟

    • 1. در میان فقها، عبارت مرحوم علامه در مختلف را خواندیم که احتمال نجاست دخان را مطرح می کرد. اما در مقابل شیخ طوسی در کتاب الخلاف می نویسد:

«إذا جاز الاستصباح به، فإن دخانه يكون طاهرا، و لا يكون نجسا. و قال الشافعي: فيه وجهان؛ أحدهما: مثل ما قلناه، و الثاني- و هو الصحيح عندهم-: أنه يكون نجسا. ثم ينظر؛ فإن كان قليلا مثل رءوس الابر فإنه معفو عنه، و إن كان كثيرا وجب غسله. دليلنا: أن الأصل الطهارة، و براءة الذمة، و الحكم بالنجاسة و شغل الذمة يحتاج إلى دليل.»[7]

ایشان همین مطلب را در مبسوط هم مطرح کرده است. [8]

نکته مهم آن است که ابن ادریس می نویسد:

«ان دخان الأعيان النجسة و رمادها طاهر عندنا بغير خلاف بيننا.» [9]

مرحوم مامقانی نیز می نویسد که محقق اردبیلی:

«نقل الإجماع في طهارة دخان الأعيان النجسة.» [10]

    • 2. ظاهراً نجاست دخان مذکور قائل ندارد هرچند مرحوم مامقانی از عبارت کشف اللثام که می نویسد: «الاقوی عندی انه لیس بنجس» استناد کرده است که در مقابل نیز گروهی بوده اند در حالیکه از عبارت «اقوی» چنین مطلبی قابل استفاده نیست.

    • 3. اصل بحث مربوط به بحث از استحاله نجس است. مرحوم مامقانی همه نجس های استحاله شده را پاک می داند ولی در مورد دخان تفصیل می دهد:

«و عندي ان التفصيل بين دخان الدّهن و دخان غيره في كمال القوة لتحقق الاستحالة في غير الدهن و عدم تحققها في الدهن كملا من حيث اشتماله على اجزاء لطيفة دهنية بل لو شك في تحقق الاستحالة جرى استصحاب عدمها.» [11]