بحث سوم) آیا لازم است استصباح تحت السماء باشد؟

در امر اول گفتیم که لازم نیست شرط استصباح یا قصد آن در ضمن بیع دهن متنجس باشد اما در این امر بحث می کنیم که استصباح به عنوان انتفاع از متنجس آیا لازم است تحت السماء باشد؟

پس این بحث ربطی به مباحث بیع دهن ندارد و در حقیقت پاسخ به این سوال است که «آیا استصباح دهن متنجس در صورتی جایز است که تحت السماء باشد؟»

مرحوم شیخ انصاری می نویسد:

«المشهور بين الأصحاب وجوب كون الاستصباح تحت السماء، بل في السرائر: أنّ الاستصباح به تحت الظلال محظور بغير خلاف.

و في المبسوط: أنّه روى أصحابنا أنّه يستصبح به تحت السماء دون السقف.

لكنّ الأخبار المتقدّمة على كثرتها و ورودها في مقام البيان ساكتة عن هذا القيد، و لا مقيّد لها من الخارج عدا ما يدّعى من مرسلة الشيخ المنجبرة بالشهرة المحقّقة و الاتّفاق المحكيّ.

لكن لو سلّم الانجبار فغاية الأمر دورانه بين تقييد المطلقات المتقدّمة، أو حمل الجملة الخبريّة على الاستحباب أو الإرشاد؛ لئلّا يتأثّر السقف بدخان النجس الذي هو نجس بناءً على ما ذكره الشيخ من دلالة المرسلة على نجاسة دخان النجس إذ قد لا يخلو من أجزاء لطيفة دهنيّة تتصاعد بواسطة الحرارة.

و لا ريب أنّ مخالفة الظاهر في المرسلة خصوصاً بالحمل على الإرشاد أولى، خصوصاً مع ابتناء التقييد: إمّا على ما ذكره الشيخ من دلالة الرواية على نجاسة الدخان المخالفة للمشهور-، و إمّا على كون‌ الحكم تعبّداً محضاً، و هو في غاية البعد. و لعلّه لذلك أفتى في المبسوط بالكراهة مع روايته للمرسلة.» [1]

توضیح:

    1. مشهور آن است که اگر می خواهیم از دهن متنجس، در استصباح انتفاع ببریم، واجب است که تحت السماء باشد.

    2. سرایر می نویسد: استصباح تحت الضلال بلا خلاف ممنوع است.

    3. شیخ طوسی می نویسد اصحاب ما روایت کرده اند که استصباح به دهن متنجس تحت السماء باشد و نه زیر سقف.

    4. امّا در میان روایات، چنین قیدی نیست، مگر همین مطلبی که شیخ طوسی ادعا کرده است (روایت مرسل که به وسیله شهرت و اتفاق حکایت شده، جبران شده است) [و این روایات در مقام بیان است و کثیر است و لذا مطلق است]

    5. امّا: اگر هم بپذیریم که شهرت محقق و اتفاق محکی جابر ضعف روایت مرسله باشد [ما می گوییم: چراکه شاید استناد مشهور به این روایت نباشد بلکه علت فتوای آنها آن است که تنجیس سقف را حرام می دانند و دخان را نجس می دانند] باز هم استدلال کامل نیست چراکه:

    6. ممکن است روایت مبسوط، دال بر استحباب باشد و ممکن است ارشاد باشد به اینکه سقف از دود نجس متأثر نشود (چراکه برخی گفته اند دود نجس است و استدلال آورده اند به همین مرسله و اضافه کرده اند که دود حاوی اجزاء نجس است)

    7. حال: به جهت آن که:

اگر بخواهیم حکم به وجوب استصباح تحت السماء کنیم، لازم است یا ملتزم شویم به اینکه دود نجس است که این مخالف مشهور است و یا ملتزم شویم به تعبد صرف که بعید است.

    8. پس حمــل روایات بر ارشاد اولی است [حتی از حمل بر استحباب چراکه استحباب تعبدی هم بعید است].

    9. و شاید به همین جهت (که در شماره 7 آوردیم) شیخ طوسی که روایت مرسله را نقل کرده، حکم به کراهت استصباح تحت الظل کرده است.

ما می گوییم:

    1. وجوب در این بحث، به معنای حکم وضعی است و به معنای آن است که شرط جواز انتفاع، آن است که تحت السماء باشد.

    2. در میان فقها گروهی به صراحت استصباح تحت الظل را جایز ندانسته اند از آن جمله اند:

    1. شیخ مفید در مقنعه:

«و إذا وقع ذلك في الدهن جاز الاستصباح به تحت السماء و لم یجز تحت الظلال.» [2]

    2. شیخ طوسی در نهایه:

«و إن كان ما حصل فيه الميتة مائعا، لم يجز استعماله، و وجب إهراقه. فإن كان دهنا مثل البزر و الشّيرج، جاز الاستصباح به تحت السّماء. و لا يجوز الاستصباح به تحت الظّلال، و لا الادّهان به.» [3]

    3. شیخ طوسی در مبسوط:

«يجوز بيع الزيت النجس لمن يستصبح به تحت السماء و لا يجوز إلا لذلك.» [4]

    4. ابن ادریس در سرایر:

«و ان كان دهنا، مثل الشيرج و البزر، جاز الاستصباح به تحت السماء، و لا يجوز الاستصباح به تحت الظلال، لا لأنّ دخانه نجس، بل تعبّد تعبّدنا به، لان دخان الأعيان النجسة و رمادها طاهر عندنا بغير خلاف بيننا، و لا يجوز الادّهان به، و لا استعماله في شي‌ء من الأشياء، سوى الاستصباح تحت السّماء.» [5]

    5. ابن براج در المهذب:

«و إذا وقع شي‌ء من ذوات الأنفس السائلة في شي‌ء نجّسه فإن كان ما وقع فيه مائعا مثل الزيت و الشيرج و ما أشبه ذلك من الادهان لم يجز استعماله في أكل و لا غيره الا في الاستصباح به تحت السماء، و لا يجوز الاستصباح به تحت السقف و لا ما يستظل به الإنسان.» [6]

    6. محقق حلی در شرایع:

«و لو كان المائع دهنا جاز الاستصباح به تحت السماء و لا يجوز تحت الأظلة.» [7]

    7. علامه در قواعد:

«و لو كان مائعا نجس، و جاز الاستصباح به إن كان دهنا تحت السماء، لا تحت الظلال.» [8]

    3. تصریح بزرگان به عدم جواز بیع تحت الظل احتمال اینکه قید «تحت السماء» قید غالبی باشد را نفی می کند:

«و لو لم يكن كلماته الأخر أمكن حمل قوله هنا: «تحت السّماء» على التغليب لا التقييد، من جهة أنّ مصرف الدّهن النجس في تلك الأعصار كان بحسب الغالب منحصرا في الاستصباح به تحت السّماء لئلّا تتلوّث وسائل التعيش و سقوف البيوت.» [9]

    4. روایت مبسوط که در کتاب اطعمه و اشربه آمده است، چنین است:

«و رووا أصحابنا أنه يستصبح به تحت السماء دون السقف، و هذا يدل على أن دخانه نجس غير أن عندي أن هذا مكروه. ... فأما ما يقطع بنجاسته قال قوم دخانه نجس و هو الذي دل عليه الخبر الذي قدمناه من رواية أصحابنا، و قال آخرون و هو الأقوى عندي أنه ليس بنجس.» [10]