/ اعلمیت /الاجتهاد و التقليد

موضوع: الاجتهاد و التقليد/ اعلمیت /

روایت سوم) روایت داوود بن حُصین:

«مُحَمَّدُ بْنُ‌ عَلِيِّ‌ بْنِ‌ الْحُسَيْنِ‌ بِإِسْنَادِهِ‌ عَنْ‌ دَاوُدَ بْنِ‌ الْحُصَيْنِ‌ عَنْ‌ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ‌ عَلَيْهِ‌ السَّلاَمُ‌ : فِي رَجُلَيْنِ‌ اتَّفَقَا عَلَى عَدْلَيْنِ‌ جَعَلاَهُمَا بَيْنَهُمَا فِي حُكْمٍ‌ وَقَعَ‌ بَيْنَهُمَا فِيهِ‌ خِلاَفٌ‌ فَرَضِيَا بِالْعَدْلَيْنِ‌ فَاخْتَلَفَ‌ الْعَدْلاَنِ‌ بَيْنَهُمَا عَنْ‌ قَوْلِ‌ أَيِّهِمَا يَمْضِي الْحُكْمُ‌ قَالَ‌ يُنْظَرُ إِلَى أَفْقَهِهِمَا وَ أَعْلَمِهِمَا بِأَحَادِيثِنَا وَ أَوْرَعِهِمَا فَيُنْفَذُ حُكْمُهُ‌ وَ لاَ يُلْتَفَتُ‌ إِلَى الْآخَرِ .»[1]

بحث سندی:

سند روایت قابل پذیرش است. سند شیخ طوسی چنین است که او از محمد بن علی بن محبوب نقل کرده است و ادامه سند چنین است: محمد بن علی بن محبوب (شیخ قمی‌ها ثقه عین فقیه) عن حسن بن موسی الخشاب (رجال نجاشی[2] : من وجوه اصحابنا) بزنطی (که ثقه است) عن داوود بن حُصین[3] نجاشی او را توثیق کرده است و شیخ طوسی او را واقفی می‌داند[4]

البته مرحوم خویی این روایت را معتبره نامیده است.[5] و می‌نویسد:

«و هذه الرواية و إن كانت سليمة عن المناقشة من حيث السند على كلا طريقي الشيخ و الصدوق و إن اشتمل كل منهما على من لم يوثّق في الرجال، فإن في الأول حسن بن موسى الخشاب، و في الثاني حكم بن مسكين، و ذلك لأنهما ممن وقع في أسانيد كامل الزيارات. على أن حسن بن موسى ممن مدحه النجاشي (قدّس سرّه) بقوله: من وجوه أصحابنا مشهور كثير العلم و الحديث و الحسنة كالصحيحة و الموثقة في الاعتبار فلا مناقشة فيها من حيث السند»[6]

توضیح:

    1. در طریق شیخ «حسن بن موسی» به صراحت توثیق نشده است ولی مدح شده است و لذا روایت شیخ، حسنه است و حجت است.

    2. در طریق صدوق حکم بن مسکین است

    3. البته هم حسن بن موسی و هم حکم بن مسکین در طریق کامل الزیارات هستند و هر کسی در این طریق باشد، ثقه امامی می‌شود.

ما می‌گوییم:

    1. مرحوم خویی بعدها از این نظر که هر که در کامل الزیارات باشد، توثیق است، عدول کرده است

    2. اما عبارت نجاشی درباره «حسن بن موسی» دال به توثیق است

بحث دلالی:

    1. نحوه استدلال به این روایت هم همانند روایت عمر بن حنظله است و یا باید به اجماع مرکب و یا به تنقیح مناط و الغاء خصوصیت و یا به حکمیه بودن شبهه استدلال شود

    2. و جواب هم همان است که در ذیل روایت عمر بن حنظله آورده شد.

    3. لذا روایت صرفاً می‌گوید در مقام قضاوت اگر بین دو قاضی تحکیم اختلاف شد، ملاک نظر «اعلم افقه اورع» است (آن هم به نحو عطف این سه صفت به هم)

    4. ان قلت: عرفاً، این نحوه گفتار به این معنی است که هر کدام از این صفات ملاک است و در صورت تساوی در دو مورد، ملاک سومی است.

قلت: حتی اگر چنین باشد، باز هم روایت در مورد جایی که یک قاضی اورع است و دیگری اعلم است، ساکت است.

    5. مرحوم اشتهاردی در مدارک العروة درباره این روایت و همچنین روایت عمر بن حنظله و این روایت و روایت بعد احتمالاتی را مطرح می‌کند که ظاهراً نمی‌توان آن را پذیرفت. (چرا که در مقام قضاوت حمل بر استحباب، با لزوم فصل خطاب تناسب ندارد)

«مجرّد التعبير بقوله عليه السّلام الحكم ما حكم به أعدلهما و أفقههما إلخ في الأولى و قوله عليه السّلام: ينظر إلى أفقههما و أعلمهما.. إلخ في الثاني و قوله عليه السّلام: ينظر إلى أعدلهما و أفقههما في دين اللّه في الثالث غير دالّ‌ على المدّعي لإمكان حملها على الأرجحيّة و الاستحباب. و يشهد له ما ورد بهذا التعبير في إمام الجماعة ففي خبر داود بن الحصين، عن سفيان الجريري، عن العرزمي، عن أبيه رفع الحديث إلى النبي صلى اللّه عليه و آله قال: من أمّ‌ قوماً و فيهم من هو أعلم منه لم يزل أمرهم إلى السفال الى يوم القيامة . و مضمرة سماعة قال: سألته عن المملوك يؤمّ‌ الناس‌؟ فقال: لا الاّ أن يكون هو أفقههم و أعلمهم . فإنّ‌ ظاهرهما غير معمول عليه قطعاً و إجماعاً لعدم اعتبار الأعلميّة في إمام الجماعة.»[7]

روایت چهارم) روایت موسی بن اکیل

«وَ بِإِسْنَادِهِ‌ عَنْ‌ مُحَمَّدِ بْنِ‌ عَلِيِّ‌ بْنِ‌ مَحْبُوبٍ‌ عَنْ‌ مُحَمَّدِ بْنِ‌ الْحُسَيْنِ‌ عَنْ‌ ذُبْيَانَ‌ بْنِ‌ حَكِيمٍ‌ عَنْ‌ مُوسَى بْنِ‌ أُكَيْلٍ‌ عَنْ‌ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ‌ عَلَيْهِ‌ السَّلاَمُ‌ قَالَ‌: سُئِلَ‌ عَنْ‌ رَجُلٍ‌ يَكُونُ‌ بَيْنَهُ‌ وَ بَيْنَ‌ أَخٍ‌ مُنَازَعَةٌ‌ فِي حَقٍّ‌ فَيَتَّفِقَانِ‌ عَلَى رَجُلَيْنِ‌ يَكُونَانِ‌ بَيْنَهُمَا فَحَكَمَا فَاخْتَلَفَا فِيمَا حَكَمَا قَالَ‌ وَ كَيْفَ‌ يَخْتَلِفَانِ‌ قُلْتُ‌ حَكَمَ‌ كُلُّ‌ وَاحِدٍ مِنْهُمَا لِلَّذِي اخْتَارَهُ‌ الْخَصْمَانِ‌ فَقَالَ‌ يُنْظَرُ إِلَى أَعْدَلِهِمَا وَ أَفْقَهِهِمَا فِي دِينِ‌ اللَّهِ‌ فَيَمْضِي حُكْمُهُ‌ .» [8]

    1. نحوه استدلال و پاسخ به آن، مطابق مسیری است که در روایت عمر بن حنظله مطرح شد.

    2. در سند روایت، محمد بن حسین بن ابی الخطاب امامی ثقه جلیل است ولی ذُبیان بن حکیم (که در نسخه‌ای دیگر دینار بن حکیم ضبط شده است)، را ابن عضائری با عنوان «ذُکر امره مختلط»[9] یاد می‌کند و کسی هم او را توثیق نکرده است البته «موسی بن اُکَیْل» توثیق شده است.[10]

البته ممکن است کسی کثرت روایات محمد بن حسین بن ابی خطاب را دلیل وثاقت ذبیان بن حکیم به شمار آورد.

روایت پنجم) روایت اختصاص:

«الإختصاص قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص مَنْ تَعَلَّمَ عِلْماً لِيُمَارِيَ [جدال کردن] بِهِ السُّفَهَاءَ أَوْ لِيُبَاهِيَ بِهِ الْعُلَمَاءَ أَوْ يَصْرِفَ بِهِ النَّاسَ إِلَى نَفْسِهِ يَقُولُ أَنَا رَئِيسُكُمْ فَلْيَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنَ النَّارِ إِنَّ الرِّئَاسَةَ لَا تَصْلُحُ إِلَّا لِأَهْلِهَا فَمَنْ دَعَا النَّاسَ إِلَى نَفْسِهِ وَ فِيهِمْ مَنْ هُوَ أَعْلَمُ مِنْهُ لَمْ يَنْظُرِ اللَّهُ إِلَيْهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ.»[11]