دو) « قَالُواْ يَا أَبَانَا إِنَّا ذَهَبْنَا نَسْتَبِقُ وَتَرَكْنَا يُوسُفَ عِندَ مَتَاعِنَا فَأَكَلَهُ الذِّئْبُ وَمَا أَنتَ بِمُؤْمِنٍ لِّنَا وَلَوْ كُنَّا صَادِقِينَ »[1]

ترجمه:

«گفتند: «اى پدر! ما رفتيم تا مشغول مسابقه شويم، و يوسف را نزد اثاث خود گذارديم؛ و گرگ او را خورد! و مى‌دانيم تو هرگز سخن ما را باور نخواهى كرد، هر چند راستگو باشيم»

مرحوم صاحب جواهر با استفاده با استناد به عبارت «نستبق» می‌نویسد:

« بناء على أصالة بقاء مشروعية ما كان في ملة غيرنا حتى يعلم النسخ »[2]

ما می‌گوییم:

اولاً: این آیه در صدد بیان فعل برادران یوسف است و معلوم نیست فعل آنها حتی در ادیان سابق هم مطابق با شریعت آنها باشد.

ثانیاً: آیه دارای اطلاق نیست بلکه گزارش یک اتفاق خارجی است (قضیه شخصیه) و معلوم نیست که آنها مسابقه شان همراه با رهن بوده باشد.

ج) روایات:

1) «محمّد بن يعقوب ، عن محمّد بن يحيى ، عن أحمد بن محمّد ، عن محمّد بن يحيى ، عن غياث بن إبراهيم ، عن أبي عبد الله عليه‌السلام ، عن أبيه ، عن علي بن الحسين عليهما‌السلام : أنّ رسول الله صلى‌الله‌عليه‌وآله أجرى الخيل وجعل سبقها أواقي من فضّة.»[3]

توضیح:

    1. چنانکه گفتیم سَبَق به معنای عوضی است که برای برنده قرار داده می‌شود

و مطابق تصریح مجمع البحرین، «أجری الخیل» یعنی «مسابقه دادن به وسیله خیل»[4]

و «خیل» هم به معنای گروه اسب ها می باشد.

    2. اواقی به معنای ۷ مثقال (و یا ۴۰ درهم) است.[5]

    3. در قرب الاسناد به جای عبارت «سبقها اواقی»، «فیها سبع اواقی» ضبط شده است[6] و در جعفریات به جای «أجری»، «سَبَّقَ بین الخیل» ضبط شده است[7]

ما می‌گوییم:

    1. روایت مطابق با نقل کافی و وسائل الشیعه حاکی از مسابقه دادن شخص پیامبر (ص) است و اینکه رسول الله (ص) خود در عقد سباق همراه با «رهن» شرکت کرده‌اند. مجمع البحرین این مطلب را به گونه ای صریح‌تر بیان کرده است و می‌نویسد: «قد سابق رسول الله اسامةَ بن زید و أجری الخیل»[8]

    2. اما بنابر نقل جعفریات و با توجه به آنچه در معنای «سبّق» گفتیم. روایت به معنای «اوقع العقد» است، یعنی پیامبر (ص) عقد سباق را روی «اواقی از نقره» واقع کردند. و لذا لازم نیست به حضور پیامبر (ص) در مسابقه قائل شویم.

    3. اما با توجه به روایت دیگری که همین داستان را (قرار دادن ۷ اوقیه نقره) نقل می کند و در آن به برنده شدن پیامبر (ص) در همان مسابقه و در رقابت با اسامه اشاره می‌کند، می‌توان گفت «أجری الخیل» به معنای آن است که خود پیامبر (ص) در مسابقه حضور داشته اند.

«وعن السندي بن محمّد ، عن أبي البختري ، عن جعفر بن محمّد ، عن أبيه ، عن علي بن الحسين عليهم‌السلام : أنّ رسول الله صلى‌الله‌عليه‌وآله أجرى الخيل وجعل فيها سبع أواقي من فضّة ، وأنّ نبي صلى‌الله‌عليه‌وآله أجرى الإِبل مقبلة من تبوك فسبقت العضباء وعليها أُسامة ، فجعل الناس يقولون : سبق رسول الله ورسول الله صلى‌الله‌عليه‌وآله يقول : سبق أُسامة.»[9]

[مقبلةً من تبوک: از طرف تبوک به سوی مدینه (ظاهراً)/ عضباء: شتر بریده گوش که اسامه روی آن بوده سبقت گرفت از پیامبر (ص)]

2) « وعن علي بن إبراهيم ، عن أبيه ، عن محمّد بن يحيى ، عن طلحة بن زيد ، عن أبي عبد الله عليه‌السلام قال : أغار المشركون على سرح المدينة فنادى فيها مناد : ياسوء صباحاه ، فسمعها رسول الله صلى‌الله‌عليه‌وآله في الجبل فركب فرسه في طلب العدوّ ، وكان أوّل أصحابه لحقه أبو قتادة على فرس له ، وكان تحت رسول الله ( صلى الله عليه وآله ) سرج دفتاه ليف ليس فيه أشر ولا بطر فطلب العدوّ فلم يلقوا أحدا وتتابعت الخيل ، فقال أبو قتادة : يا رسول الله ، إنّ العدوّ قد انصرف ، فإن رأيت أن نستبق ؟ فقال : نعم فاستبقوا فخرج رسول الله صلى‌الله‌عليه‌وآله سابقاً عليهم ، ثمّ أقبل عليهم فقال : أنا ابن العواتك من قريش ، إنّه لهو الجواد البحر ، يعني فرسه.»

توضیح:

سرح مدینه: حومه مدینه/ یا سوء صباحاه : (وافی:) لیف: برگ خرما، تعال فهذا اوانک/ دفتاه: دو طرف زین/

أشر: خوشی زیاد/ بطر: طغیان هنگام نعمت (أی: پیامبر در سواری متواضع بود) / عواتک: جمع عاتکه (زن کریم دارای بوی خوش)، ، نام سه تن از زنانی است که از زمره مادران پیامبر (ص) بوده اند؛ عاتکه بنت هلال (همسر عبد مناف بن قصی)، عاتکه بنت مرّة بن هلال (مادر هاشم بن عبد مناف)، عاتکه بنت اوقص بن مرّة بن هلال (مادر پدر آمنه- مادر پیامبر (ص) [عاتکه اول عمه عاتکه دوم است و عاتکه دوم عمه عاتکه سوم] (برخی هم هفت عاتکه را در سلسله مادران پیامبر برشمرده‌اند)

ما می‌گوییم:

روایت -بنا به فهم مرحوم صاحب جواهر[10] - مربوط به مسابقه‌ای است که در آن رهن نیست و لذا ربطی به بحث ما ندارد.

3) « محمّد بن يعقوب ، عن محمّد بن يحيى ، عن أحمد بن محمّد بن عيسى ، عن محمّد بن يحيى ، عن طلحة بن زيد ، عن أبي عبد الله ، عن أبيه عليهما‌السلام أنّ رسول الله صلى‌الله‌عليه‌وآله أجرى الخيل التي أضمرت من الحصى إلى مسجد بني زريق وسبقها من ثلاث نخلات ، فأعطى السابق عذقاً ، وأعطى المصلّي عذقاً ، وأعطى الثالث عذقاً.

وعن علي بن إبراهيم ، عن أبيه ، عن محمّد بن يحيى ، عن طلحة بن زيد مثله سواء»[11]

توضیح:

اجری الخیل: مسابقه دادن؛ برگزار کرد به وسیله خیل/ اضمرت: علوفه دادن به اسب ها برای اینکه چاق شوند [مجمع البحرین می‌نویسد که اسب را ابتدا علوفه می‌داده‌اند تا قوی و چاق شود و سپس مدتی به آنها علوفه نمی‌دادند تا سبک شوند و برای مسابقه آماده شوند. این کار را در مدت ۴۰ روز انجام می‌داده‌اند (یعنی روزهای ابتدایی علف می‌دادند و روزهای آخر علف نمی‌دادند) و این مدت را «مضمار» می گفتند البته معنای دیگری هم برای «مضمار» گفته شده است که عبارت باشد از اینکه: «زین را روی اسب می گذاشتند و اسب را به عرق درمی‌آوردند تا آماده شود (از امیرالمومنین هم روایت است که: «الا و ان المضمار الیوم و السباق غداً») [ظاهراً معنای دوم با روایت سازگارتر است]/ حیفاء: منطقه‌ای در چند میلی مدینه (در کافی، حیفاء ضبط شده است ولی در وسائل حصی است که آن هم ظاهراً نام منطقه‌ای است بنابر نقل وافی[12] ، «حیفاء» را برخی «حفیاء» ضبط کرده‌اند)/ بنی زریق: قومی از انصار/ سَبَّق: عوض تعیین کرد/ عذق: درخت نخل همراه با میوه‌هایش/ سابق: اسب برنده/ مصلّی: اسب دوم/ الثالث: اسب سوم/ من ثلاث: وافی «مِن» را یا بیانیّه دانسته است و یا به معنای باء[13]

ما می‌گوییم:

    1. روایت با توجه به آنچه در «اجری الخیل» گفتیم ظاهراً مربوط به جایی است که رهان موجود است و پیامبر (ص) هم ظاهراً در مسابقه شرکت داشته است ولی با توجه به ظهور «اعطی» که می‌گوید پیامبر (ص) اعطا کرده اند ممکن است بگوییم پیامبر (ص) برگزار کننده بوده اند.

    2. عوض در این مسابقه به صورت کلی اخذ شده است

    3. عوض را فقط پیامبر (ص) برای این مسابقه تعیین کرده بودند و سایر مسابقه دهندگان، چیزی قرار نداده بودند.

    4. در میان منابع اهل سنت، این روایت به گونه‌ای نقل شده است که با «برگزاری مسابقه توسط پیامبر (ص) سازگارتر است:

« أَنَّ النَّبِيَّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ سَابَقَ بَيْنَ الْخَيْل الْمُضْمَرَةِ مِنَ الْحَفْيَاءِ إِلَى ثَنِيَّةِ الْوَدَاعِ، وَبَيْنَ الَّتِي لَمْ تُضْمَرْ مِنْ ثَنِيَّةِ الْوَدَاعِ إِلَى مَسْجِدِ بَنِي زُرَيْقٍ»[14]

(مسافت اول ۶ میل بوده است و مسافت دوم یک میل) روشن است که این مربوط به اسب ها بوده است و بعید است که پیامبر (ص) در هر دو مسابقه شرکت داشته باشند.