14. «وَ سُئِلَ الصَّادِقُ ع‌ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ‌ فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الْأَوْثانِ وَ اجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ قَالَ الرِّجْسُ مِنَ الْأَوْثَانِ الشِّطْرَنْجُ وَ قَوْلُ الزُّورِ الْغِنَاءُوَ النَّرْدُ أَشَدُّ مِنَ الشِّطْرَنْجِ فَأَمَّا الشِّطْرَنْجُ فَإِنَّ اتِّخَاذَهَا كُفْرٌ وَ اللَّعِبَ بِهَا شِرْكٌ‌ وَ تَعْلِيمَهَا كَبِيرَةٌ مُوبِقَةٌ وَ السَّلَامَ عَلَى اللَّاهِي بِهَا مَعْصِيَةٌ وَ مُقَلِّبَهَا كَمُقَلِّبِ لَحْمِ الْخِنْزِيرِ وَ النَّاظِرَ إِلَيْهَا كَالنَّاظِرِ إِلَى فَرْجِ أُمِّهِ‌ وَ اللَّاعِبَ بِالنَّرْدِ قِمَاراً مَثَلُهُ مَثَلُ مَنْ يَأْكُلُ لَحْمَ الْخِنْزِيرِ وَ مَثَلَ الَّذِي يَلْعَبُ بِهَا مِنْ غَيْرِ قِمَارٍ مَثَلُ مَنْ يَضَعُ يَدَهُ فِي لَحْمِ الْخِنْزِيرِ أَوْ فِي دَمِهِ‌ وَ لَا يَجُوزُ اللَّعِبُ بِالْخَوَاتِيمِ وَ الْأَرْبَعَةَ عَشَرَ وَ كُلُّ ذَلِكَ وَ أَشْبَاهُهُ قِمَارٌ حَتَّى لَعِبُ الصِّبْيَانِ بِالْجَوْزِ هُوَ الْقِمَارُ وَ إِيَّاكَ وَ الضَّرْبَ بِالصَّوَانِيجِ‌ فَإِنَّ الشَّيْطَانَ يَرْكُضُ مَعَكَ وَ الْمَلَائِكَةَ تَنْفِرُ عَنْكَ وَ مَنْ بَقِيَ فِي بَيْتِهِ طُنْبُورٌ أَرْبَعِينَ صَبَاحاً فَقَدْ باءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ‌ عَزَّ وَ جَلَ‌»[1]

ما می گوییم:

    1. صریح این روایت در جائی که به بحث نرد توجه می دهند، آن است که نرد را می توان به صورت قمار (یعنی مراهنه) بازی کرد و می توان آن را به صورت غیر قمار بازی کرد.

    2. و عبارت «ولا یجوز اللعب بالخواتیم ...» هم با توجه به تفصیل در نرد، به این معنی است که اگر در این امور، مراهنه باشد و شرائط دیگر فراهم باشد، قمار صادق است.

    3. ظاهر نهی (لا یجوز) از بازی، آن است که نهی از این عمل حتی در صورتی که مراهنه نباشد هم صادق است. ولی ادامه عبارت که آن را «قمار» می خواند، معلوم می کند که نهی از صورتی است که مراهنه در میان باشد، (چرا که در مفهوم قمار چنین شرطی نهفته است)

ان قلت: شاید روایت در صدد آن است که ادعاءً، نفس بازی با آلات قمار را هم قمار به حساب آورد.

قلت: اضافه بازی بچه ها با گردو، که از آلات قمار نیست چنین امری را مستبعد سازد.

15. «وعن محمد بن يحيى ، عن أحمد بن محمد ، عن بعض أصحابه ، وعن علي بن إبراهيم ، عن أبيه ، عن ابن أبي عمير جميعا ، عن محمد بن أبي حمزة ، عن حمران ، عن أبي عبدالله عليه‌السلام ـ في حديث ـ قال : ألا تعلم أن من انتظر أمرنا ، وصبر على ما يرى من الاذى والخوف فهو غدا في زمرتنا؟ فاذا رأيت الحق قد مات وذهب أهله ، ورأيت الجور قد شمل البلاد ، ورأيت القرآن قد خلق ، وأحدث فيه ما ليس فيه ، ووجه على الاهواء ، ورأيت الدين قد انكفا كما ينكفىء الماء ، ورأيت أهل الباطل قد استعلوا على أهل الحق ... [و بسیاری از حالات دیگر] ... ورأيت الايمان بالله عزّ وجلّ كثيرة على الزور ، ورأيت القمار قد ظهر ، ورأيت الشراب يباع ظاهرا ليس له مانع ، ورأيت النساء يبذلن أنفسهن لاهل الكفر ، ورأيت الملاهي قد ظهرت ... ورأيت أموال ذوي القربى تقسم في الزور ، ويتقامر بها ويشرب بها الخمور ... فكن على حذر ، واطلب إلى الله النجاة ، واعلم أن الناس في سخط الله عزّ وجلّ وإنما يمهلهم لامر يراد بهم»[2]

[وجّه علی الاهواء: بنا بر خواسته های دل توجیه شده است/ انکفأ: ریختن، شکستن]

ما می گوییم:

در این روایت که به امور بسیاری به عنوان علائم آخر الزمان اشاره شده است، دو عبارت مربوط به قمار است:

الف) ظهور قمار

ب) صرف اموال ذوی القربی در قمار

و تنها قسمت اول می تواند دال بر حرمت قمار باشد.

16. «محمد بن علي بن الحسين في ( معاني الاخبار ) عن أحمد بن الحسن القطان ، عن أحمد بن يحيى بن زكريا ، عن بكر بن عبدالله بن حبيب ، عن تميم بن بهلول ، عن أبيه ، عبدالله بن الفضيل ، عن أبيه ، عن أبي خالد الكابلي قال : سمعت زين العابدين علي بن الحسين عليه‌السلام يقول :»[3]

در روایتی مفصل که از امام سجاد نقل شده است و گناهان را براساس آثار وضعی آن ها توضیح می دهد، حضرت «و الذنوب التی تهتک العصم»، را چنین برمی شمارد:

« شرب الخمر ، واللعب بالقمار ، وتعاطى ما يضحك الناس من اللغو والمزاح ، وذكر عيوب الناس ، ومجالسة اهل الريب»

[تعاطی: مرتکب شدن]

ما می گوییم:

ظاهر روایت تحریم قمار کردن است.

17. «فقه الرضا (عليه السلام) : «واعلم ـ يرحمك الله ـ إنّ الله تبارك وتعالى نهى عن جميع القمار ، وأمر العباد بالاجتناب منها ، وسمّاها رجسا ، فقال رجس من عمل الشيطان فاجتنبوهمثل اللعب بالشطرنج والنرد وغيرهما من القمار ، والنرد أشرّ من الشطرنج» ، الخبر.»[4]

ما می گوییم:

    1. عبارت فقه الرضا، را نمی توان روایت دانست.

    2. دلالت عبارت بر حرمت قمار کردن است و به فساد آن اشاره ندارد.

18. «الشيخ أبو الفتوح الرازي في تفسيره : عن رسول الله (صلّى الله عليه وآله) ، أنّه قال : «إياكم وهاتين الكعبتين الموشومتين ، فإنّهما من ميسر العجم.»[5]

ما می گوییم:

روایت در بیان مصداق میسر است و حکم آن را مطرح نمی کند.

19. « وفي (عيون الأخبار ) بأسانيده عن الفضل بن شاذان ، عن الرضا ( عليه السلام) في كتابه إلى المأمون قال : الإِيمان هو أداء الأمانة ، واجتناب جميع الكبائر ، وهو معرفة بالقلب ، وإقرار باللسان ، وعمل بالأركان ـ إلى أن قال : ـ واجتناب الكبائر وهي قتل النفس التي حرّم الله تعالى ، والزنا ، والسرقة ، وشرب الخمر ، وعقوق الوالدين ، والفرار من الزحف ، وأكل مال اليتيم ظلماً ، واكل الميتة والدم ولحم الخنزير وما أُهلّ لغير الله به من غير ضرورة ، وأكل الربا بعد البيّنة ، والسحت ، والميسر وهو القمار ، والبخس في المكيال والميزان ، وقذف المحصنات ، والزنا، واللواط ، واليأس من رَوح الله ، والأمن من مكر الله ، والقنوط من رحمة الله ، ومعونة الظالمين ، والركون إليهم ، واليمين الغَموس ، وحبس الحقوق من غير عسر ، والكذب والكِبَر ، والإِسراف ، والتبذير ، والخيانة ، والاستخفاف بالحج ، والمحاربة لاولياء الله ، والاشتغال بالملاهي ، والإِصرار على الذنوب.

ورواه ابن شعبة في ( تحف العقول ) مرسلاً نحوه»[6]

[زحف: لشکر، جهاد/ بخس: کم فروشی]

ما می گوییم:

ظهور روایت در تحریم قمار کردن است.

20. «حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى الْعَطَّارُ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ عَنْ أَبِيهِ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو نَصْرٍ مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرِ بْنِ عُقْبَةَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ ابْنِ أُخْتِ أَبِي مَالِكٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ عَبْدِ الْوَاحِدِ بْنِ الْمُخْتَارِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع عَنِ اللَّعْبِ بِالشِّطْرَنْجِ فَقَالَ إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَمَشْغُولٌ عَنِ اللَّعِبِ.»[7]

[توضیح: شغله عنه: او را از آن بازداشت]

ما می گوییم:

    1. روایت از امام باقر (ع) و درباره خصوص شطرنج است و ظاهراً آن را باید چنین معنی کرد که: «مومن از اینکه بخواهد بازی کند، بازداشت شده است»

    2. با توجه به مراتب ایمان، روایت می تواند اشاره به مراتب بالای ایمان داشته باشد و لذا دلالت بر تحریم نکند.

    3. همین مضمون از امام صادق (ع) نیز نقل شده است:

« قال الصادق، لما سأله بکير عن الشرنج: إن المؤمن لفي شغل عن اللعب»[8]

21. « حَدَّثَنَا عَبْدُ الْوَاحِدِ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عُبْدُوسٍ النَّيْسَابُورِيُّ الْعَطَّارُ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ قُتَيْبَةَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ قَالَ سَمِعْتُ الرِّضَا(ع) يَقُولُ‌ لَمَّا حُمِلَ رَأْسُ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيٍّ (ع) إِلَى الشَّامِ أَمَرَ يَزِيدُ لَعَنَهُ اللَّهُ فَوُضِعَ وَ نُصِبَتْ عَلَيْهِ مَائِدَةٌ فَأَقْبَلَ هُوَ لَعَنَهُ اللَّهُ وَ أَصْحَابُهُ يَأْكُلُونَ وَ يَشْرَبُونَ الْفُقَّاعَ فَلَمَّا فَرَغُوا أَمَرَ بِالرَّأْسِ فَوُضِعَ فِي طَسْتٍ تَحْتَ سَرِيرِهِ وَ بُسِطَ عَلَيْهِ رُقْعَةُ الشِّطْرَنْجِ وَ جَلَسَ يَزِيدُ عَلَيْهِ اللَّعْنَةُ يَلْعَبُ بِالشِّطْرَنْجِ وَ يَذْكُرُ الْحُسَيْنَ وَ أَبَاهُ وَ جَدَّهُ (ص) وَ يَسْتَهْزِئُ بِذِكْرِهِمْ فَمَتَى قَمَرَ صَاحِبَهُ تَنَاوَلَ الْفُقَّاعَ فَشَرِبَهُ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ ثُمَّ صَبَّ فَضْلَتَهُ عَلَى مَا يَلِي الطَّسْتَ مِنَ الْأَرْضِ فَمَنْ كَانَ مِنْ شِيعَتِنَا فَلْيَتَوَرَّعْ عَنْ شُرْبِ الْفُقَّاعِ وَ اللَّعْبِ بِالشِّطْرَنْجِ وَ مَنْ نَظَرَ إِلَى الْفُقَّاعِ أَوْ إِلَى‌ الشِّطْرَنْجِ فَلْيَذْكُرِ الْحُسَيْنَ (ع) وَ لْيَلْعَنْ يَزِيدَ وَ آلَ زِيَادٍ يَمْحُو اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِذَلِكَ ذُنُوبَهُ وَ لَوْ كَانَتْ بِعَدَدِ النُّجُومِ‌»[9]

ترجمه:

«عبد الواحد نیشابوریّ به سند مذکور متن از فضل بن شاذان روایت کرده است که گفت: از امام هشتم علیه السّلام شنیدم می فرمود: هنگامی که سر حسین بن علیّ علیهما السّلام را به سوی شام بردند، یزید- لعنه اللَّه علیه- دستور داد آن را در کناری نهادند و سفره غذا را گستردند، و او- که لعنت خدا بر او باد- با یارانش مشغول خوردن غذا و نوشیدن شراب آبجو شدند، چون فارغ گشتند، امر کرد سر بریده حسین علیه السّلام را در طشتی به پیش تخت او نهادند و میز بازی شطرنج را روی آن طشت گذارد و با یارانش به بازی شطرنج مشغول شده، و حسین و پدر و جدّش را به مسخرگی یاد میکرد، و چون از همبازیش میبرد جام شراب (آبجو) را برگرفته سه بار مینوشید، آنگاه ته مانده آن را در کنار طشتی که سر بریده امام علیه السّلام در آن بود بر زمین میریخت.

[«آن پلید این کار را از روی استهزاء به آن سر مقدّس و مطهّر انجام میداد مثل اینکه بگوید: بیا این هم سهم تو، چون تو اکنون در مجلس عیش ما حضور داری، امّا شراب را حرام میدانی، و من چون آن را حلال میدانم، لذا سهم تو را بدین طریق میپردازم- الا لعنه اللَّه علیه و علی من لا یجوّز لعنه-.]

آنگاه امام علیه السّلام فرمود: پس هر کس از طرفداران ما میباشد باید از خوردن شراب و بازی شطرنج بپرهیزد، و هر کس از شیعیان ما که دیده اش به شراب جو یا شطرنج بیفتد امام حسین علیه السّلام را یاد نماید و بر یزید و آل زیاد لعن فرستد، خداوند عزّ و جلّ گناهانش را محو و نابود سازد، هر چند به عدد ستارگان آسمان باشد.»[10]

ما می گوییم:

این روایت ـ علاوه بر ضعف سند ـ حرمت شطرنج را به سبب آن حادثه و فعل یزید برشمرده است (و یا حرمت را به سبب این کار مؤکد برشمرده است) و طبیعی است که در این صورت، اولاً حکم از پیامبر اسلام نیست و ثانیاً به سبب «قمار بودن» نیست بلکه به سبب تشبّه به یزید و یا لزوم تبری از او می باشد.

باید توجه داشت که در این صورت حکم تا آن هنگام که عمل شطرنج چنین معنایی را عرفاً با خود داشته باشد، مشمول حکم است.