ادله استصحاب/أصالة الاستصحاب /الأصول العملية

موضوع: الأصول العملية/أصالة الاستصحاب /ادله استصحاب

مکاتبه علی بن محند القاسانی

بحث ما پیرامون ادله‌ی استصحاب بود و اکنون به مکاتبه‌ی علی بن محمد القاسانی[1] (که مراد از قاسانی همان کاشانی است) رسیدیم. در این روایت آمده است: «قال: کتبت الیه وأنا بالمدينة»؛ یعنی علی بن محمد در مدینه بود و امام (علیه‌السلام) در سامرا، لذا او نامه‌ای به حضرت نوشت و پرسید: «أسأله عن اليوم الذي يشك فيه من رمضان هل يصام أم لا؟» (از ایشان پرسیدم درباره‌ی روزی که در آن شک داریم آیا ماه رمضان شروع شده یا هنوز شعبان است، تکلیف چیست؟ آیا باید روزه بگیریم یا خیر؟).

حضرت در پاسخ فرمودند: «فكتب: اليقين لا يدخل فيه الشك، صم للرؤية وأفطر للرؤية»

این عبارت به چند صورت معنا شده است. ابتدا معنایی را بیان می‌کنیم که خودمان آن را قبول داریم:
الیقین لا یدخل فیه الشک»؛ یعنی یقین و شک دو امر متضاد هستند و با هم جمع نمی‌شوند. بنابراین، وقتی شک وجود دارد، دیگر یقین سابق را نداریم. در این مورد، شخص قبلاً یقین داشت که در ماه شعبان است و ماه شعبان روزه‌دار نیست. این یقین به شعبان و عدم وجوب روزه در شعبان، به صرف یک شک، نقض نمی‌شود. پس باید بر اساس یقین قبلی عمل کند و شک را وارد یقین نکند.

حضرت در ادامه می‌فرمایند: «صم للرؤية»؛ یعنی با رؤیت ماه رمضان، روزه بگیر. همچنین می‌فرمایند: «وأفطر للرؤية»؛ یعنی وقتی ماه را دیدی و یقین به اتمام ماه رمضان پیدا کردی، آن‌گاه افطار کن و دیگر روزه نگیر.

بنابراین، در ابتدای ماه رمضان، استصحاب شعبانیت جاری می‌شود و در انتهای ماه رمضان، استصحاب رمضانیت جاری می‌شود. حضرت دقیقاً مطابق قاعده‌ی استصحاب پاسخ داده‌اند.

اما در مورد عبارت «اليقين لا يدخل فيه الشك»، این عبارت به معنای دخول حقیقی نیست، بلکه یک اصطلاح است. «لا یدخله» به معنای «لا ینقضه» است. در زبان عربی این تعبیر وجود دارد که می‌گویند: «کلامکَ مدخولٌ»؛ یعنی «کلامت منقوضٌ». بنابراین، عبارت «الیقین لا یدخل فیه الشک» به این معناست که شک نمی‌تواند یقین را نقض کند.

مروری بر استنباط شیخ از روایت

مرحوم شیخ (قدس‌سرّه) می‌فرمایند: «هذه الروایه أظهر ما فی الباب»[2] ؛ یعنی این روایت از میان همه‌ی ادله‌ی وارد شده، ظاهرتر و گویاتر است. دلیل این امر آن است که در این روایت، حضرت ابتدا فرموده‌اند: «اليقين لا يدخل فيه الشك» و سپس افزوده‌اند: «صم للرؤية وأفطر للرؤية». این عبارات به‌وضوح بر قاعده‌ی استصحاب دلالت دارند؛ زیرا تا زمانی که ماه رمضان رؤیت نشده است، شخص نباید روزه بگیرد و باید بر اساس حالت سابق (شعبان) عمل کند. همچنین، در مورد افطار نیز تا زمانی که ماه شوال رؤیت نشده است، باید بر اساس حالت سابق (رمضان) عمل نماید.

ایراد محقق خراسانی به شیخ

صاحب کفایه بر شیخ ایراد گرفته و می‌فرماید: «بان المراد من الیقین فی هذه الروایه لیس الیقین السابق بل المراد الیقین بشهر رمضان»[3] . می‌فرماید: شما یقین را یقین سابق گرفته‌اید و مطابق استصحاب معنی کرده‌اید. یقین سابق به ماه شعبان بوده و عبارت «صم للرؤیه» را منطبق بر استصحاب دانسته‌اید، حال آنکه مراد از یقین، یقین به ماه رمضان است. یعنی حضرت که فرمودند: «الیقین لا یدخله الشک»، مقصود این است که یقینی به ماه رمضان باید پیدا کنی که شک به هیچ عنوان وارد آن نشود.

این مطلب مطابق روایاتی است که می‌فرمایند: «یوم الشک لا یصام بنیه رمضان و انما یصام بنیه شعبان استحبابا». در روز شک، روزه‌ی ماه رمضان جایز نیست و روزه‌ی ماه رمضان در آن حرام است. اگر کسی بخواهد در آن روز روزه بگیرد، باید به نیت ماه شعبان و به‌صورت مستحب روزه بگیرد. چرا؟ چون یقین به موضوع لازم است؛ یقین به رمضانیت.

تایید محقق نائینی از محقق خراسانی

محقق نائینی[4] در اینجا موافق با آخوند شده و دلیلی را اضافه کرده و می‌فرماید: اگر بخواهیم یقین را به معنای استصحاب بگیریم، در این صورت عبارت «لا یدخله» به معنای «لا ینقضه» خواهد بود، و این معنا مصطلح و متعارف نیست.

جواب محقق خوئی به محقق خراسانی و تایید شیخ

سیدنا الاستاد الخوئی[5] (قدس‌سرّه) هم به آخوند و هم به محقق نائینی پاسخ داده‌اند.

در پاسخ به محقق نائینی می‌فرمایند: این ادعا که استعمال «لا یدخله» به معنای «لا ینقضه» مصطلح و متعارف نیست را قبول نداریم. همین اصطلاح را در صحیحه‌ی ثالثه نیز داریم و در کتب لغت هم این معنا ذکر شده است.

اما در پاسخ به محقق خراسانی[6] می‌فرمایند: تفسیری که شما ارائه داده‌اید، نسبت به ابتدای ماه رمضان قابل تطبیق است، اما نسبت به انتهای ماه رمضان قابل انطباق نیست. در ابتدای ماه رمضان، قبول داریم که تا یقین به رمضانیت پیدا نشده است، نباید روزه گرفت. اما در انتهای ماه رمضان، اگر شخص شک دارد و یقین به اتمام ماه رمضان (یعنی شروع ماه شوال) ندارد، باز هم واجب است که روزه بگیرد و همه‌ی فقها نیز همین فتوا را داده‌اند.

علاوه بر این، تفسیر محقق خراسانی با تعلیل موجود در روایت نیز سازگار نیست. عبارت «افطر للرؤیه» به این معناست که به خاطر رؤیت ماه شوال، افطار کن. افطار در مقابل روزه‌گرفتن است. بنابراین، اگر شخص شک دارد و یقین به اتمام ماه رمضان پیدا نکرده است، باید روزه بگیرد. در حالی که محقق خراسانی می‌گویند فقط با یقین به ماه رمضان می‌توان روزه گرفت، و این تفسیر با تعلیل موجود در روایت ناسازگار است.