تفسیر سوره توحید / بیان نکاتی پیرامون «بسم الله الرحمن الرحیم» / بررسی جزئیت بسم الله در سوره / معنای کلمه اسم

موضوع: تفسیر سوره توحید / بیان نکاتی پیرامون «بسم الله الرحمن الرحیم» / بررسی جزئیت بسم الله در سوره / معنای کلمه اسم

سخن ما به مناسبت سوره توحید در جمله بسم الله الرحمن الرحیم بود و در اینکه باء بسم الله متعلق به چیست مفصلاً بحث کردیم که یا متعلق به ابتدء باشد و یا متعلق به استعین باشد و مطالبی بیان شد.

اما در مورد خود کلمه اسم و محل اشتقاق آن دو بیان اشاره شد؛ از وسم به معنا علامت (داغ کردن) و مثال واوی است و اسم الله به معنای نشانه خداست و یا از ماده سمو که ناقص واوی باشد و به معنای ارتفاع و بلندی است. در ادامه وارد کلمه اسم می‌شویم. در کتاب مجد البیان فی تفسیر القرآن، حروف اسم را تبیین کرده است.

صفحه 242 می‌فرمایند هذا تفسیر الکلمة باعتبار معناه الترکیبی، و أمّا باعتبار معانی حروفه مفردا و مادّة هذه الکلمة فهو ما رواه فی الکافی و التوحید و المعانی و العیاشی عن أبی عبد اللّه علیه السّلام فی تفسیر البسمله:[1]

الباء بهاء اللّه، و السین سناء اللّه، و المیم مجد اللّه - و فی روایة ملک الله الحدیث.[2]

بهاء یعنی ارزش خدا و سین ناظر به عظمت و رفعت شأن خداست و میم اشاره به بزرگواری خدای متعال دارد. در برخی روایتمیم ملک الله معنا شده است.

مرحوم قمی در تفسیرشان آورده‌اند که روی القمّی بأسانید متعدّدة جملة منها معتبرة، عن الباقر و الصادق و الرضا علیهم السّلام مثله بالروایة الأخیرة[3] .

مرحوم صدوق هم در توحید اشاره کرده‌اند. این روایت موافق با مروی در توحید صدوق است.

«إنّ أوّل ما خلق اللّه عزّ و جلّ لیعرف به خلقه الکتابة حروف المعجم - إلی أن قال: - و لقد حدّثنی أبی، عن أبیه، عن جدّه، عن أمیر المؤمنین علیه السّلام فی «ا، ب، ت، ث» أنّه قال: «الألف آلاء اللّه، و الباء بهجة اللّه - إلی أن قال: - «س، ش»، فالسین سناء اللّه - إلی أن قال: - «م، ن»، فالمیم ملک یوم الدین، یوم لا مالک غیره، و یقول عزّ و جلّ:[4] ﴿لِمَنِ اَلْمُلْک اَلْیوْمَ﴾ [5] ؟ ثمّ تنطق أرواح أنبیائه و رسله و حججه فیقولون: ﴿اَللّهُ اَلْواحِدُ اَلْقَهّارُ﴾ [6] ، فیقول جلّ جلاله: ﴿اَلْیوْمَ تُجْزی کلُّ نَفْسٍ بِما کسَبَتْ لا ظُلْمَ اَلْیوْمَ إِنَّ اَللّهَ سَرِیعُ اَلْحِسابِ[7] - الحدیث﴾.[8] [9]

این روایت از حضرت رضا علیه السلام نقل شده است و حروف معجم را حضرات معصومین شرح می‌دهند. الف را به معنای آلاء الله معنا می‌کنند. (الف مراد همزه است) و باء بهجت و رضایت خدای متعال است. تا حضرت به سین و شین رسیدند و فرمودند: سین به معنای سناء و رفعت خداست. میم به معنای ملک و پادشاهی روز جزاست. میم در برخی تعابیر مجد و برخی تعابیر ملک الله بیان کردند.

ایشان بیان می‌کنند این روایت مؤید روایت دومی است کهمیم به معنای ملک الله باشد نه مجد الله کما اینکه در ترجمه میم روایتی داریم که از حضرت کاظم از حضرت امیر نقل شده است که یهودی از قاعده حروف از حضرت سؤال کرد و پیامبر به حضرت امیر فرمودند علی جان پاسخ او را بده، سپس حضرت فرمودند هیچ حرفی نیست الا اینکه آن اسمی از اسامی خداوند متعال است و میم ناظر به مالک ملک و سلطنت خداست. در روایت دیگری میم را مجد الله بیان کردند و ملک هم بیان شده و این روایات هم کلمه ملک آمده است.

مرحوم صدوق روایت دیگری نیز نقل کرده‌اند: قال أمیر المؤمنین علیه‌السلام : سأل عثمان بن عفاف رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم عن تفسیر أبجد ، فقال رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم : تعلموا تفسیر أبجد فإن فیه الأعاجیب کل‌ها، ویل لعالم جهل تفسیره ، فقیل: یا رسول الله: ما تفسیر أبجد؟

فقال صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم: أما الألف فآلاء الله حرف من حروف أسمائه وأما الباء فبهجة الله، وأما الجیم فجنة الله وجلال الله وجماله، وأما الدال فدین الله، وأما (هوز) فالهاء هاء الهاویة فویل لمن هوی فی النار، وأما الواو فویل لأهل النار، وأما الزای فزاویة فی النار فنعوذ بالله مما فی الزاویة یعنی زوایا جهنم، وأما (حطی) فالحاء حطوط الخطایا عن المستغفرین فی لیلة القدر وما نزل به جبرئیل مع الملائکة إلی مطلع الفجر، وأما الطاء فطوبی لهم وحسن مآب وهی شجرة غرسها الله عزوجل ونفخ فی‌ها من روحه وإن أغصانها لتری من وراء سور الجنة تنبت بالحلی والحلل متدلیة علی أفواهم، وأما الیاء فید الله فوق خلقه سبحانه وتعالی عما یشرکون، وأما (کلمن) فالکاف کلام الله لا مبدل لکلمات الله ولن تجد من دونه ملتحدا، وأما اللام فإلمام أهل الجنة بینهم فی الزیارة والتحیة والسلام، وتلاوم أهل النار فیما بینهم، وأما المیم فملک الله الذی لا یزول ودوام الله الذی لا یفنی، وأما النون فنون والقلم وما یسطرون، فالقلم قلم من نور وکتاب من نور فی لوح محفوظ یشهده المقربون وکفی بالله شهیدا، وأما (سعفص) فالصاد صاع بصاع وفص بفص یعنی الجزاء بالجزاء، وکما تدین تدان، إن الله لا یرید ظلما للعباد، وأما (قرشت) یعنی قرشهم الله فحشرهم ونشرهم إلی یوم القیامة فقضی بینهم بالحق وهم لا یظلمون.[10]

حضرت در این روایت تفسیر حروف ابجد می‌کنند و برای بنده غریب است که عثمان از حروف ابجد سؤال کند و این سؤال از عثمان بعید است (از کند ذهنی او).

حضرت امر به یادگیری حروف ابجد کردند و فرمودند تفسیر آنها را هم آموزش ببینید و از حضرت سؤال کردند و فرمودند: الف آلاء الله است، باء بهجة الله است. و میم ملک الله است که فناء ناپذیر است.

ارتباط ملک و دوام چیست؟ شاید مراد دوام سلطنت است نه دوام ذات خدا. حضرت باقر در تفسیرمیم صمد هم، ملک خدا را تبیین کرده‌اند.

مرحوم صدوق از امام باقر مجدد نقل کرده است که حضرت عیسی تفسیر ابجد کرده‌اند و فرمودند: الف آلاء و باء بهجة الله است.

مویداتی هم برای روایت اول وجود دارد که حضرت در سوره آل عمران مجد خدا را در حروف تبیین می‌کنند. در تفسیر الم ابتدایی سوره آل عمرانمیم را انا الله المجید و حم را حمید مجید معنا کرده‌اند که مراد ریشه مجد است که در تفسیرمیم آمده است.

در ادامه می‌فرمایند: بهجة و بهاء به یک معنا هستند (چون باء هم بهاء و هم بهجت معنا شده است). جوهری در ماده بهج بیان کرده است که: بهجت به معنای زیبایی و نیکویی است (البته در برخی تعابیر شادمانی هم نقل شده است) گفته می‌شود ذو بهجة و فردی که نیکویی زیادی دارد. بهُج هم بیان شده است به ضم هاء، به مصدر بهاجة و صفت مشبهه آن هم بهیج[11] است که در قرآن هم آمده است.