درس خارج اصول استاد سید محسن حسینی‌فقیه

موضوع: مباحث الفاظ / وضع / حقیقت شرعیه / ثمره بحث

حقیقت شرعیه

کلام ما بعد از استعمال لفظ در اکثر از معنای واحد در یکی دیگر از امور مقدماتی است که مرحوم آخوند در کفایه متعرض شدند و آن هم حقیقت شرعیه است. در بحث حقیقت شرعیه چند بحث وجود دارد:

مطلب اول: ثمره مسأله

حقیقت شرعیه: آیا الفاظی که در لسان شارع در آیات و روایات به کار رفته حمل بر معنای حقیقی می‌شود؟ اگر بگوییم شارع معنای حقیقی را برای الفاظ در نظر گرفته حقیقت شرعیه است و اگر گفتیم شارع معانی خاصی برای الفاظ در نظر نگرفته حقیقت لغویه است نه شرعیه.

حقیقت لغویه: آن معنایی که در لغت برای لفظ گمارده شده.

حقیقت متشرعیه: در عرف متشرعه معنا برای لفظ حقیقت شده و این حقیقت متشرعیه است و در لسان شارع یا لفظ استعمال شده و یا اگر استعمال شده در معنای لغوی استعمال می‌شده و بعداً متشرعه این لفظ را در معنایی به کار بردند که حقیقت متشرعیه یا متشرعه است.

ثمرات بحث

ثمره اول

الفاظی که در کتاب و سنت در الفاظ عبادات و معاملات به کار می‌روند اگر حقیقت شرعیه ثابت هستند بر همان معانی شرعیه حمل می‌کنیم و اگر گفتیم حقیقت شرعیه ثابت نیست و چیزی به نام حقیقت شرعیه نداریم الفاظ بر معنای لغوی حمل می‌شوند.

مدعا: در همین جا برخی گفتند اگر حقیقت شرعیه نداشته باشیم ما قائل بر توقف می‌شویم و حمل بر معنای لغوی نمی‌کنیم.

دلیل: معانی شرعیه اگر گفتیم حقیقت شرعیه نداریم داخل در مجازات مشهور می‌شوند چون الفاظ کثرت استعمال در معانی شرعیه دارند. اگر بگوییم شارع الفاظ عبادات و معاملات را وضع جدیدی نکرده الفاظ عبادات و معاملاتی که شارع استعمال کرده حمل بر معنای لغوی نباید بکنیم از طرفی معنای شرعی نداریم و قائل به توقف می‌شویم، حقیقت شرعیه نداریم ولی معانی شرعی از مجازات مشهورند چون شارع بالاخره صلاة را در اعمال عبادی فراوان استعمال کرده و میدانیم مراد شارع از صلاة بسیاری از موارد همین معنای شرعی است و منجر به مجاز مشهور می‌شود و در دوران بین تعارض حقیقت و مجاز مشهور قائل به توقف می‌شویم، شارع گفته اقیموا الصلاة و ما میدانیم که این صلاة مراد شارع ممکن است همین اوله التکبیر و آخره التسلیم باشد و این مجاز مشهور است و فرض این است که در معنای شرعی وضع نشده اما استعمال در معنای شرعی زیاد شده و نمی‌دانیم در اقیموا الصلاة معنای شرعی مراد است یا معنای لغوی و در تعارض بین معنای شرعی و لغوی قائل به توقف می‌شویم. پس اگر بپذیریم شارع الفاظی را در معانی شرعی وضع شده اگر الفاظ را ببینیم بر معانی شرعیه حمل می‌کنیم و اگر حقیقت شرعیه را نپذیریم یعنی شارع الفاظی را در معانی شرعی وضع نکرده ما باید به قول بعضی الفاظ را بر معانی لغوی حمل کنیم و یا بنابر مشهور توقف کنیم.

الا بناء علی حجیة اصالة الحقیقة تعبدا کما نسب الی سید المرتضی.

اما اگر اصالة الحقیقة را تعبدا قبول کردیم و حجت است باید بر معنای لغوی حمل کنیم، در جایی که حقیقت شرعیه نداریم اینجا گفتیم برخی قائل به توقف هستند و همین‌ها میگویند اگر اصالة الحقیقة را تعبدا قبول کردیم حمل بر معنای موضوع له می‌شود.

اما اگر از باب حجیت ظهورات جلو برویم الفاظی که در لسان شارع آمده حمل بر معنای حقیقی لغوی نمی‌شود چون ظهور در معنای حقیقی لغوی ندارد، چون شاید از باب مجاز مشهور در معنای شرعی به کار رفته باشد.

مرحوم محقق نائینی و به تبع ایشان آیت الله خویی فرمودند: اصلاً ثمره‌ای برای این مسأله نیست.

کبری مسلم است، اینکه اگر حقیقت شرعیه را پذیرفتیم الفاظ در لسان شارع باید حمل بر معانی شرعی شود و اگر نپذیرفتیم یا باید حمل بر معنای لغوی کنیم و یا توقف کنیم. اما صغری مشکل دارد، ما شکی نداریم که در لسان شارع مراد استعمالی این الفاظ چیست و بالاخره مراد استعمالی معانی شرعیه است و شارع که گفته اقیموا الصلاة و بگوییم صلاة در معنای نماز به کار نرفته از باب مجاز مشهور میگوییم حمل بر معنای شرعی می‌شود و چون ما در مراد استعمالی الفاظ شک نداریم شکی در مراد استعمالی باقی نمی‌ماند و همیشه حمل بر معنای شرعی می‌کنیم، وضع برای معانی شرعی شاید نشده باشد ولی استعمال در معنای نماز با قرینه شده به گونه‌ای که در لسان شارع هر گاه نماز بدون قرینه هم باشد حمل بر نماز می‌شود از باب مجاز مشهور لذا بحث ثمره‌ای ندارد.

در واقع الفاظی که در قرآن و روایات نورانی اهل بیت رسیدند یا از قرآن و یا از پیغمبر است و یا از اهل بیت است که حقیقت متشرعیه دارند و توسط اهل بیت و یاران ایشان و ما در مراد الفاظ شک نداریم.

بله اگر کلامی از پیغمبر اکرم رسید اما واسطه ایصال آن اهل بیت نباشند ثمره ظاهر می‌شود چون حقیقت متشرعیه شکل نگرفته و می‌شود لفظی در لسان پیغمبر است و اگر حقیقت شرعیه را قبول نکنیم حمل بر معنای حقیقی می‌شود چون به حد مجاز مشهور هنوز نرسیده و این حرف خوبی است الا اینکه این فرض است و واقع نشده است و حقیقت شرعیه را قبول نداشته باشیم و روایات هم از اهل بیت نرسیده باشد فرض فی فرض است.