کتاب الصوم/کفارات/فصل ششم: افطار با تحقیق در صوم غیر رمضان

بسم الله الرحمن الرحیم

موارد وجوب قضا بدون کفاره

مورد چهارم

بحث در مسئله مراعات بود؛ یعنی همین مورد چهارم از موارد وجوب قضا بدون کفاره که مرحوم سید متعرض سه فرض شده بود.

فرض اول این بود که شخص بدون مراعات بعد از فجر مرتکب تسحر و اکل و شرب بشود. در اینجا روزه‌اش قطعاً باطل است و قضا دارد.

فرض دوم این بود که مراعات و تحقیق بکند اما اطمینانی به بقای لیل پیدا نکند. در اینجا مرحوم سید فرمود که قضا دارد و روزه باطل است.

در فرض سوم که احتیاط کرده بودند، گفتند که حتی اگر اعتقاد به بقای لیل هم پیدا بکند و عادتاً مراعات هم کرده باشد، البته در عبارت ایشان لفظ مراعات نیامده بود ولی چون عطف به قبل بود، این‌طور ظهور داشت، آنجا فرمودند که بل الاحوط القضا حتی مع اعتقاد ببقای اللیل. این هم صورت سوم بود که این سه فرض را در مسئله مراعات مطرح کردند. منتها آخرش به نحو احتیاط بود.

بعد در ذیل این مسئله، که بحث آخر از مسئله مراعات است، اینجا متعرض انواع صوم شدند. این حکم خاص مراعات، حکم خاصی که مشهور در مورد مراعات داده است؛ یعنی اینکه اگر کسی تحقیق بکند و بعد با تحقیق بعد از طلوع فجر مرتکب اکل و شرب بشود، صومش صحیح است. با اینکه بعد از اذان صبح سحری خورده، اما چون قبلش تحقیق کرده، روزه‌اش صحیح است و قضا ندارد. آیا این حکم فقط به روزه ماه رمضان اختصاص دارد یا در همه انواع روزه‌ها جاری و ساری است؟ سؤال این است. چون مسئله مراعات یک مسئله خاص و خلاف قواعد است، قاعده اقتضایش چیست؟ قاعده اقتضایش این است که وقتی رعایت امساک نشده، روزه باطل است و قضا دارد. حالا کفاره مسئله دیگری است که دائرمدار عمد است، اما چون تعمد نداشته کفاره ندارد. ولی قاعده اقتضایش این است که وقتی مأمورٌبه حاصل نیست و حصول مأمورٌبه واقع نشده، اینجا قضا دارد. ما از این قاعده با مسئله مراعات و با حکم خاصی که در مراعات است، خروج می‌کنیم. حکم خاص مراعات این بود که دو سه روایت داشتیم، عمدتاً موثقه سماعه بود که اگر تحقیق بکند و این تسحرش و اکل و شربش مسبوق به مراعات فجر باشد، پس مسبوق به تحقیق باشد، روزه‌اش صحیح است. این یک حکم خاص بود. آیا این حکم خاص که خروج از قواعد کلیه است، به صوم رمضان اختصاص دارد یا به انواع روزه‌های واجب یا حتی روزه‌های مندوب قابل تعمیم است؟ این سؤال در این ذیل است. پس بنابراین این تذییل و تتمیمی که در آخر این فرع مطرح شده است.

و لا فرق فی بطلان الصوم بذلک بین صوم رمضان و غیره من الصوم الواجب و المندوب. اینکه شخص تسحر کند و سحری بخورد، اکل و شرب کند، بعد از طلوع فجر مرتکب اکل و شرب بشود، صومش صحیح است و در بطلان صومش فرقی ندارد که روزه رمضان باشد یا روزه غیر ماه رمضان در روزه های واجب معین یا غیر معین یا روزه های مندوب. بل الاقوی فیها ذلک یعنی در غیر روزه های رمضان اقوی بطلان است حتی اگر مراعات کرده باشد و تحقیق کرده باشد و اطمینان به بقاء لیل هم پیدا کرده است البته ایشان در رمضان هم گفتند: احوط ولی در غیر رمضان می‌گوید: اقوی. پس مرحوم سید حکم مراعات را اگر مشهور در رمضان قبول کردند، ایشان در غیر رمضان که مطلقا قبول نمی‌کنند. حکم مراعات یک حکم اختصاصی به صوم رمضان است. این متن است. حالا باید دید که مقتضی ادله چیست؟

همان‌طور که عرض کردم، ما قاعده کلی داریم؛ قاعده کلی که بارها تکرار شده و آن هم این است که وقتی مأموربه اتیان نمی‌شود و امتثال نمی‌شود، این عمل باطل است. به هر حال امساک من طلوع الفجر الی غروب الشمس لازم است. عمومات قضا هم که ما داریم، مثل من فاتت فریضه فلیقضها کما فاتت. من فاتت فریضه اینجا مصداق دارد، فریضه فوت شده، بنابراین اقتضاء عمومات قضا، اقتضاء قواعدی که مربوط به خود ادله صوم است، اصلاً ادله صوم یعنی امساک که رعایت نشده، این است که روزه باطل باشد. حالا می‌خواهیم از این قاعده کلی مواردی را تخصیص بزنیم. ببینیم آن موارد چیست. بنابراین به سراغ ادله خاص می‌آییم.

ادله خاص عمدتاً صحیحه حلبی بود. صحیحه حلبی در این موضوع داشتیم، یعنی در موضوع کسی که بعد از طلوع فجر سحری می‌خورد و اکل و شرب می‌کند که اطلاق داشت. موثقه سماعه را داشتیم که متعرض مسئله مراعات شده بود. بیاییم ببینیم که از این قاعده کلی در چه حدی می‌توانیم خارج بشویم. سؤال این است دیگر؛ ما از این قاعده کلی در چه حدی می‌توانیم خارج بشویم که بگوییم روزه‌اش صحیح است و قضا ندارد؟

قول مشهور همین است که مرحوم سید فرموده: فقط در حد صوم رمضان. قول مشهور که مرحوم صاحب جواهر[1] نقل کرده‌اند از علامه و دیگران (من هم از جواهر دارم نقل می‌کنم من فرمایش علامه را ندیدم) این است که فقط این حکم، همین حکم مراعات، اختصاص به صوم رمضان دارد. بنابراین طبق نظر مشهور اگر یک نفر روزه قضا می‌گیرد و اشتباهی سحری خورد، چه تحقیق کرده بود چه تحقیق نکرده بود، آن روز روزه‌اش باطل است. مثلاً روزه قضا دارد، روزه مستحبی دارد می‌گیرد، بعد از اذان صبح بیدار شد، فکر کرد شب است، اتفاقاً رفت آسمان را هم نگاه کرد، مثلاً فرض کنید آسمان را هم نگاه کرد و اطمینان پیدا کرد که شب است، حکم مراعات اینجا اجرا نمی‌شود. چون صوم رمضان نیست. فقط این حکم، همین حکم مراعات، اختصاص به صوم رمضان دارد. اگر صوم رمضان باشد، کفاره ندارد.

اقوال مراعات در غیر رمضان

در غیر رمضان نظر مشهور این است که مسئله مراعات اجرا نمی‌شود؛ یعنی استثنایی به نام مراعات نداریم. وقتی نداشته باشیم، همان قواعد کلی قضا و فوت فریضه و اینها اجرا می‌شود، بنابراین روزه باطل است و باید یک روز دیگر را بگیرد؛ تحقیق کرده باشد یا تحقیق نکرده باشد. این نظر مشهور است.

قول دوم که از مرحوم صاحب مدارک، سید عاملی و مستند نراقی نقل شده، این است که این حکم، یعنی حکم مراعات، علاوه بر صوم رمضان شامل صوم واجب معین هم می‌شود. مثل نذر معین. آنجا هم شما اگر دیر بیدار شدید و خیال کردید اذان نشده و تحقیق هم کردید (مراعات باید باشد ، مراعات یعنی تحقیق)، تحقیق کردید، مثلاً به طلوع فجر هم نگاه کردید و اعتقاد پیدا کردید که بقاء لیل است، اینجا صوم آن روزتان طبق نظر محقق نراقی صحیح است. مسئله مراعات طبق این نظر دوم، مقابل تعمیم به صوم واجب معین است. یعنی غیر رمضان را دو شکل کردیم: واجب معین و واجب غیر معین؛ ولی شامل صوم مندوب قطعاً نمی‌شود، شامل صوم واجب غیر معین مثل قضای رمضان هم قطعاً نمی‌شود.

احتمال سوم، دیگر قول سوم نمی‌گوییم چون قائلی هم برایش پیدا نکردم، احتمال است ولی آقایون به نحو احتمال متعرض شده‌اند و گفته‌اند این هم ممکن است که کسی بگوید این مسئله مراعات در موثقه سماعه سؤال از صوم رمضان است، ولی رمضان خصوصیتی ندارد و این مربوط به یک حکمی است مربوط به طبیعی صوم؛ چون شما می‌دانید خیلی از مسائلی که مربوط به احکام روزه است، در احکام روزه رمضان وارد شده ولی احکام طبیعی صوم است و اختصاصی به رمضان ندارد. ممکن است کسی بگوید این روایت هم از همین قبیل است. بنابراین همه روزه‌ها، اعم از واجب و مستحب و معین و غیر معین، مشمول ادله مراعات می‌شود؛ یعنی با مراعات، ولو اشتباه هم کرده باشد، روزه‌اش صحیح است و قضا ندارد. این هم احتمال سوم. از این سه، دو تایش قول است که قائل دارد، سومیش من قائلی برایش پیدا نکردم، آقایون به نحو احتمال مطرح کرده‌اند.

ادله مراعات در غیر رمضان

احتمال سوم که این مسئله مراعات شامل و ناظر به همه انواع روزه‌ها باشد، این احتمال موافق ادله نیست و مردود است. به دلیل اینکه مراعات یک حکم خاصی است که از قاعده کلی استثنا شده است. ما وقتی از قاعده کلی خارج می‌شویم، باید به قدر متیقن اکتفا کنیم. قدر متیقن، صوم رمضان است که در روایت آمده است. همان موثقه سماعه بود که در باب ۴۴ از ابواب ما یمسک، حدیث سه. آنجا سماعه نقل کرده که قال سالته عن رجل اکل او شرب بعد ما طلع الفجر فی شهر رمضان، سؤال از روزه ماه رمضان است. بعد حضرت فرمودند اگر رفته نگاه کرده، ان کان قام فنظر فلم یر الفجر فاکل ثم عاد فرای الفجر فلیتم صومه ولا اعادة علیه. اگر به طلوع فجر رفته نگاه کرده و فجر را ندیده، پس روزه‌اش صحیح است و روزه‌اش را تمام کند و اعاده ندارد، یعنی قضا ندارد. ولی اگر تحقیق نکرده و رویت فجر نکرده، روزه‌اش باطل است. ولی تفصیل امام ناظر به سؤالی است که از صوم ماه رمضان است. این روایت اینجا متعرض این مسئله شده است.

روایت دیگری که داریم، صحیحه معاویة بن عمار، ابواب ما یمسک عنه الصائم، باب ۴۶ حدیث یک است. محمد بن علي بن الحسین یعنی شیخ صدوق، به اسنادش از محمد بن ابی عمیر که طریقش به ابن ابی عمیر طریق صحیح و معتبری است، عن معاویة بن عمار، سند خیلی خوبی است، قال قلت لابی عبدالله علیه السلام. می‌گوید به امام صادق علیه السلام عرض کردم که آمر الجاریة ان تنظر طلع الفجر ام لا؛ به کنیز گفتم که برود نگاه کند ببیند صبح شده یا نشده، فتقول لم یطلع بعد. اومد گفت نه، هنوز اذان نگفتند، مثلاً هنوز طلوع فجر نشده، فآکل، من هم خوردم، سحری خوردم، ثم أنظر فاجد قد کان طلع حین النظر؛ بعد خودم نگاه کردم، طلوع فجر شده بود مثلاً. دقیقاً همین موضوع ماست؛ یعنی موضوع این است که انسان بعد از طلوع فجر اشتباهاً مرتکب اکل و شرب بشود، اشتباه در موضوع، یعنی در طلوع فجر کرده باشد. اولش که تقلید کرده از حرف او، این دیگر تحقیق نیست، تقلید است؛ یعنی به حرف او عمل کرده، اینجا تحقیق نکرده است. تحقیقی که کرده بعدش بوده، آن به درد نمی‌خورد. اگر دو نفر می‌گفتند، آن یک مسئله دیگر است، آن می‌رود در تقلید. قال اقضِه. حضرت فرمودند که آن روز را قضا کن؛ یعنی آن روز به درد نمی‌خورد. اما انک لو کنت انت الذی نظرت لم یکن علیک شيء. ولی اگر خودت رفته بودی دیده بودی، به جای اینکه به جاریه بگویی که برود ببیند و بیاید به شما بگوید، یعنی اگر به جای تقلید، تحقیق بود (در دو سه تا مسئله، تقلید هم بعدا داریم در ادامه)، اگر خودت رفته بودی دیده بودی و بعد خورده بودی لم یکن علیک شئ یعنی روزه ات صحیح بود. خب این روایت را ما داریم. صحیحه معاویة بن عمار است و سندش خوب است و دلالتش خیلی روشن است. آنهایی که مثل مرحوم نراقی و دیگران قائل به قول دوم هستند، اتفاقا به همین روایت استناد می‌کنند که این روایت هیچ اشاره ای به رمضان ندارد بر خلاف موثقه سماعه که صوم رمضان بود ولی این اطلاق دارد و شامل صوم رمضان و غیر رمضان می‌شود ولی شامل صوم مندوب نمی‌شود زیرا روزه مندوب که قضا ندارد و حضرت در آنجا فرمود اقضه، قضائش را به جا بیاور، این صوم مندوب را قطعا کنار می‌گذارد در روزه های مستحب ما یقین می‌کنیم که مشمول حکم مراعات نمی‌شود چه تحقیق کرده باشد و چه نکرده باشد بعد از طلوع فجر در اشتباه موضوعی سحری خورده است، روزه اش باطل است و یک روز دیگر را باید روزه بگیرد ولی در صوم واجب که اقضه هست، چه چیزی قضا دارد؟ واجب معین. هر واجبی قضا ندارد مثلا کسی که کفاره که واجب غیر معین است را می‌گیرد یا قضا رمضان است، این قضای رمضان که خودش قضا ندارد که اقضه می‌گوید. قضا فقط برای صوم رمضان و صوم معین است پس قطعا شامل صوم واجب معین می‌شود تازه بعضی از آقایان حاشیه زدند که نه هر صوم معینی بعضی از صیام معین قضا ندارد آن صوم معینی که ما مطمئنیم که قضا دارد اگر پس قضا داشته باشد این شامل می‌شود و شامل صوم مندوب و واجبات غیر معین قطعا نمی‌شود. بنابراین قول دوم یک مستند قابل توجهی در اطلاق اقضه پیدا می‌کند.

جوابی که دادند قابل توجه و دفاع است و این است که این روایت از مرحوم شیخ صدوق است اما یک نسخه کافی دارد که در ادامه آن در آنجا که حضرت فرمودند اقضه، در نسخه کافی این است: تتم یومک ثم تقضه. یعنی صوم آن روز را تمام بکن و بعد قضائش را به جا بیاور. قضا که همیشه اشاره به بطلان است اما تتم یومک امساک است که فقط در رمضان است. پس از این قید که در نسخه کافی است که مرحوم کلینی در طریق خودش این را با یک زیادتی نقل فرموده است، کاملا دلالت بر صوم رمضان دارد. پس اینجا یک تعارضی است بین نقل کافی و نقل مرحوم صدوق. همیشه در تعارض بین نقل مرحوم کلینی و یکی از محدثین کتب اربعه، مرحوم کلینی مقدم است. این قاعده است چون کلینی از آنها اضبط است. بنابراین در تعارض بین کافی و بقیه کتب اربعه در یک روایت، کافی مقدم است.

سوال:

جواب: میدانیم که یک روایت است و می‌خواهیم ببینیم که کدام روایت صحیح تر است.

دوران بین نقیصه و زیاده در روایت

دوتا مطلب هست یکی اینکه نقل مرحوم کلینی را همیشه آقایان ترجیح می‌دهند بر نقل دیگران یعنی احراز شده است مطلب دیگر اینکه در تعارض بین دو اصل یعنی عدم زیاده و عدم نقیصه، بالاخره یا مرحوم صدوق یک چیزی از روایتش افتاده است که ما بنا را بر عدم نقیصه می‌گذاریم که یک اصل عقلائی است. شما یک روایت را که می‌بینید می‌گویید علی القاعده چیزی را جا نینداخته است. سقط صورت نگرفته است و نقل قول دقیق است. اگر هم شک کنیم که چیزی به روایت اضافه شده است یا نه، اصل عدم زیاده است. حالا اگر دو نقل داریم مثل اینجا که یا محدث و راوی اول کم گفته است یا محدث و راوی دوم، زیاده گفته است. امر دائر مدار بین نقصان و زیاده است. کدام مقدم است؟ زیادت مقدم است.

سوال:

جواب: مراد در غیر کلینی است. والا کلینی مقدم است.

در غیر مرحوم کلینی هم اینکه بگوییم زیادتی نبوده است، یعنی عدم زیادت مقدم است بر عدم نقیصه. چون زیادت یک موونه بیشتری دارد. اینکه نقل قولی سقط شود، این احتمالش قوی تر و بیشتر است که از یک حرفی، چند کلمه ای را جا بیندازد اما اینکه یک چیزی را به حرف قائل اضافه کند، احتمالش ضعیف تر است البته این در غیر نقل های مرحوم کلینی است. یعنی در اینجا دو قرینه بر نسخه دوم هست. یکی وجود شخص مرحوم کلینی و دیگری این که اصل عدم زیادت بر اصل عدم نقیصه مقدم است. از نظر قواعد عقلائی نقل قول می‌گوییم. ما اینجا نقل کلینی را قبول می‌کنیم. اگر نقل کلینی را قبول کنیم، کاملاً ظاهر است که صوم، رمضان است. صحیحه معاویة بن عمار با موثقه سماعه موافق می‌شود.

پس یک بار دیگر می‌گوییم: اولاً قواعد اقتضا می‌کند که روزه باطل باشد و ما در خروج از قاعده باید به آن حد یقین اکتفا کنیم. یقین ما صوم رمضان است و در غیر صوم رمضان یقین نداریم. این اولاً.

ثانیاً، در خود ادله مراعات، یعنی در خود روایات، مراعات قرائن لفظیه‌ای وجود دارد برای اینکه این روایات که اکنون دو مورد از آن‌ها را دیدید، ناظر به رمضان است و به رمضان اختصاص دارد. این دوم.

ادله خاص اختصاص مراعات به روزه های معین

سوم، ادله خاص و صریح داریم در اینکه حکم مراعات در مورد روزه‌های واجب غیر معین -چون احتمال دوم را رد می‌کنیم- آنجا صراحتاً روایت داریم که حکم مراعات اجرا نمی‌شود و روزه باطل است؛ در قضای رمضان. باب ۴۵ از ابواب ما یمسک عنه الصائم، حدیث دو و حدیث سه.

حدیث دو: محمد بن یعقوب، عن محمد بن اسماعیل که محمد بن اسماعیل نیشابوری است، عن الفضل بن شاذان، عن صفوان بن یحیی، عن اسحاق بن عمار. برای همین می‌گویند موثقه اسحاق بن عمار که ما چند سال پیش مفصل در مورد ایشان صحبت کردیم و اینکه ایشان فرزند همان عمار ساباطی معروف باشد، ثابت نیست. بنابراین خیلی از بزرگان، روایات ایشان را موثقه نمی‌دانند و صحیحه می‌دانند؛ چون روشن نیست و قطعی و مسلم نیست که پسر عمار ساباطی باشد و از این جهت روایاتش مثل عمار، موثقه باشد. به هر حال، سند روایت از سند اشکال ندارد.

عن ابی ابراهیم. ابی ابراهیم یعنی حضرت امام کاظم علیه السلام: «سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ عَلَيْهِ یوما او يَوْمَانِ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ». یک یا دو روز قضای ماه رمضان بر عهده من است. «فَأتَسَحَّر مصبحا». سحری خوردم و دیدم که مصبح است؛ یعنی بعد از طلوع فجر است. «أفْطِرُ أَوْ يَصُومُ ذَلِكَ الْيَوْمَ أو أتمّ علی صوم ذلک الیوم و أقضی یوما آخر». آیا اکنون که اشتباهاً بعد از طلوع فجر سحری خوردم، آن روزه را افطار کنم و یک روز دیگر روزه بگیرم یا آن روزه را احتراماً تا آخر روز حفظ کنم و یک روز دیگر به عنوان قضا روزه بگیرم؟ «قَالَ لَا بَلْ تفْطِرُ ذلک الیوم». حضرت فرمودند: نه، این کار را نکن. آن روزه را افطار کن، یعنی آن روزه دیگر فایده‌ای ندارد. «لِأَنَّک أَكَلتَ مُصْبِحاً». چون صبح شده بود که سحری خوردی. یعنی به عنوان یک قاعده مسلم، حضرت فرمودند دیگر، از آنجا که صبح شده، روزه را خورده‌ای. دیگر آن روزه فایده ندارد. هیچ صحبتی از تحقیق و عدم تحقیق، مثل اینجا که حضرت بگویند آیا برای دیدن طلوع فجر رفتی یا نرفتی، [نکردند و] به صورت مطلق گفتند روزه باطل است. چون قضای رمضان است، نه خود رمضان. «وَ تقضی يَوْماً آخَرَ». یک روز دیگر قضا را به جا بیاور. پس ببینید ما روایت خاص هم در واجبات غیر معین داریم که مراعات و عدم مراعات هیچ تأثیری در مسئله ندارد. اینجا اطلاق داشت.

یک روایت دیگر داریم که سندش خیلی خوب نیست، چون متعلق به بطائنی، علی ابن ابی حمزه بطائنی است که واقفیه است. واقفیون، به تعبیر قول معروف، واقفیون خبیث هستند.

سوال:

جواب: این روایات مقید آنها نیست چون قید رمضان دارد ولی این قید شهر رمضان ندارد، [بلکه] در قضای شهر رمضان است.

عن ابی ابراهیم علیه السلام. ولی به عنوان مؤید می‌خوانیم: «قال سالته عن رجل شرب ما طلع الفجر، و هو لا یعلم فی شهر رمضان». بعد از طلوع فجر آب خورده و نمی‌دانسته که صبح شده است. «قَالَ یصوم یومه ذَلِكَ وَ یقضی یوما آخر». حضرت فرمودند آن روزه و صومش را تمام کند و قضا هم دارد. این مثل صحیحه حلبی بود که اطلاق داشت. حضرت گفتند روزه‌اش باطل است. مثل آن می‌ماند. یک روز دیگر قضا کند. مسئله ما اینجا نیست. مسئله ما در این قسمت آخر آن است: «وَ إِنْ كَانَ قَضَاءَ لرَمَضَانَ فی شوال أو غَيْرِهِ فَشَرِبَ فَلیفطر ذلک الیوم و یقضیه». اگر شهر رمضان نبود و قضای شهر رمضان بود. همان احتراماً هم لازم نیست. آن روزه را رها کند، افطار کند و یک روز دیگر به جایش بگیرد.

نتیجه بحث

پس ما عرض کردیم اولاً عموم قضا و فوت فریضه را داریم. ثانیاً، ادله مراعات را داریم که در آن قید رمضان آمده است. ثالثاً، ادله خاصی داریم که در قضای رمضان صریحاً حضرت می‌فرماید اکل و شرب بعد از طلوع فجر، روزه را باطل می‌کند و هیچ تفصیلی بین مراعات و غیر مراعات نمی‌گذارند. به این سه دلیل. و چهارم هم این است که حتی اگر در خروج از قاعده شک داشته باشیم، باید به قدر متیقن اکتفا کنیم. این هم دلیل اصولی.

به این چهار دلیل ما می‌گوییم که حکم مراعات قطعاً در همه روزه‌ها اجرا نمی‌شود. روزه‌های مندوب و روزه‌های واجب غیر معین و روزه‌های کفاره و امثال این‌ها اجرا نمی‌شود. یا خصوصاً متعلق به شهر رمضان است که قول اقوی واقعاً همین است. یا اگر کسی بخواهد از آن به حکم دیگری تسری دهد، آن‌ها دیگر اصلاً مستندی ندارند. ولی اگر مستندی داشته باشد، فقط صوم واجب معین است که آن هم با توجه به آن اختلاف نسخه‌ای که عرض کردیم و ادله‌ای که در باب مراعات وارد شده، از آن ادله با قرائن لفظی که در آن دو سه روایت بود، اطمینان خاطر پیدا می‌کنیم که این حکم مراعات مخصوص صوم رمضان است. چون در موثقه سماعه که تصریح شده بود، در صحیحه معاویة بن عمار هم در نسخه کافی تصریح نشده بود، ولی ارشاد روشنی داشت و ظهور روشنی در امساک تادبی داشت. بنابراین ما همین فرمایش سید مصنف را می‌پذیریم که اقوی این است که مسئله حکم مراعات به صوم رمضان اختصاص دارد. یک نکته کوچک از آن مانده که برای جلسه آینده می‌گذاریم.

و صلی الله علی محمد و آله الطاهرین.