عدم اشتراط توالی در کفاره اضطراری قضای رمضان و بررسی کفاره صوم نذر معین/ کفارات/صوم

موضوع: صوم / کفارات/ عدم اشتراط توالی در کفاره اضطراری قضای رمضان و بررسی کفاره صوم نذر معین

عدم اشتراط تتابع سه روز روزه در کفاره اضطراری قضای رمضان

در موضوع کفاره قضا رمضان که عرض کردیم که همان کفاره خاص، محَکَّم است، عرض کردیم که یک کفاره اختیاری است که همان عشره مساکین می‌باشد و یک کفاره اضطراری دارد که در روایات با عنوان «فان لم یقدر» به آن اشاره شده بود که اگر نتوانست ده مسکین را اطعام کند، سه روز روزه بگیرد. بنابراین این نکته هم قابل توجه است که ممکن است که به ذهن برسد که این سه روز در صورت اضطراری، آیا همراه با قید توالی و تتابع است؟ همانطور که در کفاره رمضان گفته می‌شود شهرین متتابعین، اینجا هم ثلاثة ایام متتابعات یا متوالیات؟ متوالیا است یا متفرقا؟ بعضی از اقایان احتیاط کردند. مرحوم امام در حاشیه شان بر عروه احتیاط واجب کردند ولی اکثر فقهای بزرگ، این قید را نپذیرفتند زیرا چنین قیدی در روایت، وجود ندارد. روایاتش را دیدیم که یکی مصححه برید بود و صحیحه هشام بن سالم بود که روایات قول به کفاره عشره مساکین بود و درانتهای روایت می‌فرماید: فَإِنْ لَمْ يَقْدِرْ عَلَيْهِ صَامَ يَوْماً مَكَانَ يَوْمٍ وَ صَامَ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ كَفَّارَةً لِمَا صَنَعَ.[1] اگر نتوانست اطعام عشره مساکین بکند، یک روز قضا به جا می‌آورد و این ثلاثة ایام اطلاق دارد و قید تتابع و توالی ندارد. پست سر هم بودن یک قید اضافی است که در روایت نیامده است و قیاس هم نمی‌توان با کفاره ماه مبارک کرد. در آنجا شهرین متتابعین وارد شده ولی در اینجا چنین قیدی وارد نشده است. بنابراین هم براساس ظهور اطلاقی روایات که در صحیحه هشام می‌فرماید: فَإِنْ لَمْ يُمْكِنْهُ صَامَ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ كَفَّارَةً لِذَلِكَ.[2] هم ظهور اطلاقی، اگر هم کسی شک داشته باشد، برائت اجرا می‌کند زیرا قید توالی و تتابع یک تکلیف اضافی است و شک در تکلیف زائد است که مجرای برائت است برای همین قید توالی را اکثر قریب به اتفاق محشین و تعالیق عروه، نپذیرفتند. این مطلب اول که از بحث قبلی باقیمانده بود.

حکم تکلیفی افطار قضاء رمضان

نکته دوم هم در بحث قبلی که باقیمانده، در مساله حکم تکلیفی است. حکم وضعی معلوم شد ولی حکم تکلیفی قضا رمضان، آنچه که مشهور و معروف است و بلکه ادعای اجماع و تسالم شده است، این است که افطار قضا رمضان قبل از زوال جائز است و بعد از زوال حرام است. فقط مرحوم علامه در مختلف از ابن ابی عقیل عمانی و مرحوم ابی صلاح حلبی، حرمت افطار قبل از زوال را نقل کرده اند که این دو فقیه بزرگوار قائل بودند که در قضا رمضان، قبل از ظهر هم نمی‌توان روزه را افطار کرد. یک روایت در این جهت هست که حرمت افطار قبل از زوال را بیان می‌کند یعنی قضا رمضان، مانند خود رمضان است از جهت تکلیفی. صحیحه عبدالرحمن بن الحجاج است که در باب 4 از ابواب وجوب صوم حدیث 6 ذکر شده است. این روایات قضا رمضان، در باب 4 است. قبلا سهوا بیان کردیم که باب 4 از ابواب ما یمسک عنه الصائم ولی سهو بوده و صحیح، باب 4 از ابواب وجوب صوم است که همه روایات قضا رمضان در آنجا آمده است.

سند این روایت چون محکم و متقن است، دیگر بحث سندی ندارد: وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ يَقْضِي رَمَضَانَ- أَ لَهُ أَنْ يُفْطِرَ بَعْدَ مَا يُصْبِحُ قَبْلَ الزَّوَالِ إِذَا بَدَا لَهُ فَقَالَ إِذَا كَانَ نَوَى ذَلِكَ مِنَ اللَّيْلِ وَ كَانَ مِنْ قَضَاءِ رَمَضَانَ فَلَا يُفْطِرْ وَ يُتِمُّ صَوْمَهُ الْحَدِيثَ.[3]

این روایت مضمره است که از امام درباره کسی که قضا رمضان را به جا می‌آورد سوال میکند که اگر بدا برای او حاصل شد یعنی نظرش تغییر کرد، می‌تواند قبل از ظهر روزه قضائش را باز کند؟ حضرت فرمودند که اگر تبییت نیت دارد و از شب نیت کرده است که فردا روزه قضا بگیرد، و قضای صوم رمضان است، افطار نکند.

این روایت را داریم و در مقابلش روایات متعدد است که اخبار متعدد و مستفیضه ای هست که روزه قضا رمضان را قبل از ظهر می‌توان افطار کرد. بنابراین این تک روایت قدرت استقامت در برابر اخبار متعدد دال بر جواز افطار قبل از زوال ندارد. بنابراین این روایت قابل استناد نیست و ترجیح با روایات جواز افطار است که صراحت دارد. اگر بخواهیم جمع دلالی عرفی بین این دو دسته از اخبار بکنیم، باز تقدم با روایات جواز است زیرا آنها صریح در جواز افطار هستند مثلا حدیث 4 همین باب می‌فرماید: إِنَّهُ بِالْخِيَارِ إِلَى زَوَالِ الشَّمْسِ فَإِنْ كَانَ تَطَوُّعاً فَإِنَّهُ إِلَى اللَّيْلِ بِالْخِيَارِ.[4] که صحیحه جیمل بن دراج است که تا ظهر حق انتخاب دارد و مختار است که افطار کند یا نکند. این قابل حمل نیست اما فلایفطر، قابل حمل بر کراهت است زیرا نهی اعم از حرمت و کراهت است. امر هم (یُتمّ صومه) اعم از وجوب و استحباب است. بنابراین امر و نهی قابل حمل است و قابلیت تحمل معنای دیگر را دارد ولی جواز افطار، تحمل معنای دیگر را ندارد بنابراین حمل ظاهر بر نص می‌شود. و این تک روایت را حمل بر کراهت افطار قبل از زوال می‌کنیم و استحباب اتمام صوم. این وجه الجمع و وجه توجیه صحیحه عبدالرحمن ابن الحجاج است.

این دو نکته در تتیم بحث روزه قضاء رمضان بود که تمام شد.

قسم سوم از روزه هایی که افطار آن موجب قضا و کفاره است: افطار نذر معین

قسم سوم از اقسام روزه هایی که افطار آنها هم قضا دارد و هم کفاره دارد. زیرا مرحوم سید فرمود که در این باب روزه هایی است که افطار آنها قضا و کفاره را هر دو دارد. دو قسم را تا الان مطرح کردند که قسم اول روزه رمضان بود و سپس قضا رمضان است و الثالث: صوم النذر المعيّن، وكفّارته كفّارة إفطار شهر رمضان. [5] روزه نذر معین در وقتی است که آن نذر، تعین داشته باشد که تعین گاهی ذاتی است و گاهی عارضی است. تعین ذاتی همانطور است که در صیغه نذر معین کرده باشد که مثلا نذر کرده باشد که نیمه شعبان امسال را روزه بگیرد. این نذر معین به صورت ذاتی است و گاهی هم تعین نذر به صورت عارضی است مثلا نذر کرده است که یک روز از ماه شعبان را روزه بگیرد و الان هم به روز آخر شعبان رسیده است که یک روز بیشتر باقی نمانده است که این تعیّن، در اثر ضیق وقت است. در هر دو صورت روزه آن روز واجب می‌شود از نظر تکلیفی که دلیل آن، ادله وجوب نذر است پس جنبه تکلیفی آن اصلا بحثی ندارد و از نظر وضعی، کفاره دارد یا ندارد و اگر دارد، کفاره اش چیست؟

در اینکه کفاره دارد و در اصل وجوب کفاره، تردیدی نیست و کسی مخالفت در اصل وجوب کفاره نکرده است اما در اینکه مقدار کفاره و نوع کفاره چیست، در این اقوال مختلفی هست. مرحوم سید این قول را که منسوب به مشهور است، اختیار فرمودند که کفاره نذر معین، کفاره ماه رمضان است. نذر غیر معین که نه حرمت دارد و نه کفاره دارد مثلا کسی نذر کرده است که یک روز روزه بگیرد و یک روز می‌گیرد و در اثناء نهار، نظرش عوض می‌شود. در این صورت اتفاقی نمیفتد زیرا حنث نذر نکرده است زیرا غیر معین است. علت بحث آن در صوم این است که قولی در صوم منذور وجود دارد که کفاره ای جداگانه دارد و غیر از کفاره حنث است. ولی بالاخره یکی از اقسام روزه های واجب است بنابرایان کفاره اش در اینجا مطرح شده است ضمن اینکه یک قولی هم هست که در صوم با بقیه نذرها، تفاوتی وجود دارد که قائل هم دارد. پس نذر غیر معین که حنثی صورت نمی‌گیرد و وقتی متعین باشد، وجوب صوم در آن روز تعین پیدا می‌کند. پس موضوع روشن شد.

اقوال در کفاره نذر معین

در این موضوع یعنی نذر معین، چهار قول وجود دارد و چهار طائفه از اخبار وجود دارد. البته این اقوال عینا انطباق با روایات ندارند. چهار طائفه از اخبار داریم و چهار دسته قول داریم که بعضی مضامینشان با روایات یکی است و بعضی مطابقت ندارد.

    • قول اول: قول منسوب به مشهور که قول مرحوم سید مصنف است. وقتی یک قولی منسوب به مشهور باشد، اصطلاحا به آن «مشهوریٌّ» گفته می‌شود که گاهی این تعبیر در رسائل و مکاسب مرحوم شیخ به کار رفته است. البته این فرق دارد با مشهور، زیرا وقتی گفته می‌شود مشهور، یعنی شهرتش را من قبول دارد ولی وقتی گفته می‌شود مشهوریّ، یعنی دیگران گفته اند ولی من قبول ندارم. این هم مشهوری است که منسوب به مشهور است که کفاره نذر معین، همان کفاره کبری است اصطلاحا که همان کفاره رمضان است. این قول را مرحوم سید مرتضی در انتصار و مرحوم سید ابن زهره در غنیه ادعای اجماع هم کرده اند.

    • قول دوم: در مورد این قول نیز ادعای شهرت شده است. حتی مرحوم محقق حلی ادعا کردند که این قول اشهر از دیگری است که کفاره نذر معین، کفاره یمین است نه کفاره رمضان. کفاره یمین عبارتست از: اطعام عشره مساکین او کسوتهم یعنی لباس دادن به آنها یا تحریر رقبه، به نحو تخییر. پس اطعام ده مسکین یا کسوت آنها یا عتق رقبه و اگر تمکن از هیچ کدام نداشت، سه روز روزه. این کفاره یمین است. بین آن سه، تخییر است ولی بین آن سه و این آخری (سه روز روزه) ترتیب است. مرحوم محقق در مختصر النافع و صدوق در مقنع و شهید ثانی در مسالک و خیلی از معاصرین (مانند رهبری معظم، آیت الله سیستانی، مرحوم آقای میلانی، مرحوم سید خویی و مرحوم سید حکیم)، این قول را قبول کردند.

    • قول سوم: قول به تفصیل بین جایی که منذور صوم باشد، که در این صورت کفاره رمضان است ولی اگر امر منذور غیر صوم باشد مانند نماز، کفاره اش کفاره یمین است. این قول را مرحوم ابن ادریس و مرحوم علامه در بعضی از کتبشان و مرحوم شهید در روض الجنان این را فرمودند. مرحوم شیخ حر عاملی هم این را فرمودند: وَ الْأَقْرَبُ مَا ذَهَبَ إِلَيْهِ جَمَاعَةٌ فِي وَجْهِ الْجَمْعِ أَنَّهُ إِنْ كَانَ الْمَنْذُورُ صَوْماً فَكَفَّارَةُ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ إِلَّا فَكَفَّارَةُ يَمِينٍ كَمَا يَأْتِي.[6] این هم قول سوم است که فقهائی این قول را قبول دارند. کفاره نذر همان کفاره یمین است در غیر صوم ولی در صوم کفاره رمضان است.

    • قول چهارم: کفاره نذر معین، کفاره ظهار است که این قول را مرحوم سلار و مرحوم راوندی قائل هستند. کفاره ظهار، کفاره رمضان است ولی نه به نحو تخییر بلکه به نحو ترتیب است. بنابراین تفاوت این دو، در ترتیب است.

این ها را مطرح خواهیم کرد. ما چهار طائفه از اخبار هم داریم که عناوین آنها را مطرح می‌کنیم:

    1. طائفه اول: اخبار دال بر وجوب کفاره رمضان یعنی کفاره نذر معین همان کفاره صوم رمضان است.

    2. طائفه دوم: اخبار دال بر وجوب کفاره یمین که کفاره نذر همان کفاره یمین است.

    3. طائفه سوم: اخبار دال بر وجوب تحریر رقبه که در صورت حنث نذر، باید برده آزاد کند. این با هر دو قول سازگار است که هم در کفاره رمضان و هم در کفاره یمین وجود دارد.

    4. طائفه چهارم: یک روایت شاذی است که اطعام سبعة مساکین است که اطعام هفت مسکین، وجوهی در توجیهش بیان شده است.

این چهار دسته از روایات را داریم که باید بینشان جمع کنیم یا ترجیح بدهیم.