مورد سیزدهم: إنشاد الشعر/ مکروهات صوم/صوم

موضوع: صوم / مکروهات صوم/ مورد سیزدهم: إنشاد الشعر

سیزدهم: انشاد شعر

الثالث عشر: إنشاد الشعر ولا يبعد اختصاصه بغير المراثي، أو المشتمل على المطالب الحقّة من دون إغراق، أو مدح الأئمّة عليهم السلام شعر خواندن برای روزه دار کراهت دارد البته بعد ایشان می‌فرماید بعید نیست که مراد از شعر مراثی اهل بیت نباشد. یا اشعار حقه، بعضی از آقایان اشعار حقه دینیه را در حاشیه اضافه کرده اند که کراهت نداشته باشد. اتفاقا در همین ماه مبارک در ایام شبهای قدر که ایام عزای امیرالمومنین است و اشعار زیادی سروده می‌شود و إن كان يظهر من بعض الأخبار التعميم.[1] اگرچه از بعضی روایات فهمیده می‌شود که کراهت شامل این اشعار هم می‌شود.

این روایات در ابواب آداب صائم ذکر شده است نه در ابواب ما یمسک عنه الصائم که همیشه روایات را از آن باب استفاده می‌کنیم. ابواب آداب صائم باب 13، حدیث اول صحیحه حماد بن عثمان است و سندش هم معتبر است. مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَهْزِيَارَ (وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِيعاً عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ) عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع يَقُولُ تُكْرَهُ رِوَايَةُ الشِّعْرِ لِلصَّائِمِ وَ لِلْمُحْرِمِ وَ فِي الْحَرَمِ وَ فِي يَوْمِ الْجُمُعَةِ- وَ أَنْ يُرْوَى بِاللَّيْلِ قَالَ قُلْتُ:- وَ إِنْ كَانَ شِعْرَ حَقٍّ قَالَ وَ إِنْ كَانَ شِعْرَ حَقٍّ.[2] شعر خواندن برای روزه دار و محرم کراهت دارد و یا اینکه شخصی مُحِلّ باشد ولی در محدوده حرم باشد. و در روز جمعه و کلا شعر گفتن در شب (بر خلاف آنچه که مرسوم است که شب شعر می‌گیرند) سپس راوی می‌پرسد اگر شعر حقی باشد، که بالاترین حق مدح و مراثی اهل بیت است، امام می‌فرمایند که باز هم کراهت دارد. این صریح در کراهت است. اینها همان مواردی است که مرحوم سید فرمود که از بعضی از روایات تعمیم فهمیده می‌شود که شعر حق را هم شامل می‌شود.

روایت دوم هم از همین باب، صحیحه حماد بن عثمان است: وَ بِالْإِسْنَادِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ وَ غَيْرِهِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: لَا يُنْشَدُ الشِّعْرُ بِلَيْلٍ وَ لَا يُنْشَدُ فِي شَهْرِ رَمَضَانَ بِلَيْلٍ وَ لَا نَهَارٍ فَقَالَ لَهُ إِسْمَاعِيلُ- يَا أَبَتَاهْ فَإِنَّهُ فِينَا قَالَ وَ إِنْ كَانَ فِينَا. شعر در شب خوانده نشود و در رمضان هم شعر خوانده نشود چه در شب و چه در روز به هر حال اینجا مخاطب صائم نیست و برای صائم و غیر صائم مطرح می‌کنند. اسماعیل فرزند ارشد امام صادق علیه السلام بودند و در زمان حیات حضرت از دنیا رفتند، ایشان عرض می‌کند اگر شعر در مورد ما اهل بیت باشد چه؟ امام می‌فرماید که اگرچه که درباره ما باشد بازهم کراهت دارد. در رمضان و در شب کراهت دارد.

روایت معارض کراهت

ولی یک روایت معارض هم دارد که آن روایت را مرحوم طَبرِسی صاحب احتجاج در کتاب الآداب الدینیه نقل می‌کند.

و عن خلف بن حماد خود خلف بن حماد ثقه است ولکن اتصال سند از مرحوم طبرسی تا خلف مشخص نشده است و لذا مرسل است. پس طبرسی از خلف بن حماد نقل می‌کند اما طریقش بیان نشده است و سند ضعیف است قال: قلت للرضا عليه السلام: إنّ أصحابنا يروون عن‌آباءك عليهم السلام أنّ الشعر ليلة الجمعة و يوم الجمعة و في شهر رمضان و في الليل مكروه، و قد هممت أن أرثي أبا الحسن عليه السلام و هذا شهر رمضان، فقال: «ارث أبا الحسن عليه السلام في ليلة الجمعة و في شهر رمضان و في الليل و في ساير الأيام فإنّ اللَّه تعالى يكافيك على ذلك».[3] خلف می‌گوید که من به امام رضا علیه السلام عرض کردم که اصحاب از پدران شما نقل کردند که خواندن شعر در شب و روز جمعه در ماه رمضان مکروه است. من قصد کردم که در رثای پدرتان یعنی امام کاظم علیه السلام شعری بخوانم و الان هم در رمضان هستیم. حضرت فرمودند در رثای حضرت امام کاظم علیه السلام در شب جمعه در ماه رمضان شعر بگو که خداوند برای تو در این کار، اجر و ثواب خواهد داد. پس این روایت معارض را داریم که حضرت می‌فرماید که در رثای اهل بیت شعر بگو حتی در شب جمعه یا ماه رمضان باشد.

جمع های صاحب وسائل

روایت به حسب قواعد، قدرت تعارض در مقابل آن روایات صحیحه را ندارد زیرا سند معتبر ندارد و این روایت ارسال دارد و به هر حال طبق قواعد باید همان را عمل کنیم که کراهت دارد حتی اگر در مورد اهل بیت باشد. ولی بعضی از اعلام و بزرگان مانند مرحوم صاحب وسائل سعی کردند که جمع کنند. مثلا ایشان در ذیل این روایت، محاملی را بیان می‌کنند: می‌فرماید شاید در اینجا انشاء رثا باشد نه انشاد آن. انشاء یعنی سرودن شعر و آنچه که کراهت دارد، خواندن و انشاد است نه انشاء. شعر گفتن با سرودن فرق دارد. و کراهت روی انشاد رفته است نه انشاء. این جمعی است که ایشان فرموده است.

یک جمع دیگری کردند که در این روایت نفی کراهت نشده است و گفته اند که شعر بگو و این دال بر جواز است و نفی کراهت نکردند و مدلولش در تعارض آن روایات نیست.

ضمن اینکه ما می‌دانیم در مستحبات که شعر در رثای اهل بیت از مستحبات است، که هر بیتی که در مورد اهل بیت سروده شود، بیتی در بهشت برایش ساخته می‌شود. پس این نهی ها، نهی در مستحبات است و این نهی ها، حمل بر اقل ثوابا می‌شود و خلاصه اینکه حضرت فرمودند بگو و ثواب دارد، یعنی ثواب دارد حتی در رمضان، ولی ثوابش کمتر هست از غیر رمضان. پس اینگونه هم با هم جمع می‌شوند پس کراهت به معنای مصطلح به معنای وجود مفسده غیر ملزمه نیست بلکه به معنی اقل ثوابا و اقل رجحانا است. مانند نواهی که به عبادات می‌خورد البته بعضی اوقات مفسده دارد ولی اکثر اوقات، اگر قرینه ای نباشد، حمل به اقل ثوابا می‌شود. پس این وجوه ذکر شده است ولی همه اینها در صورتی است که اینها تعارض دارند ولی طبق قواعد تعارض استقرار پیدا نمی‌کند به خاطر مساله سندی.

مرحوم سید حکیم در مستمسک یک وجهی را بیان می‌کنند برای لایبعدی که مرحوم سید یزدی فرمودند. زیرا مرحوم سید یزدی طائفه مجوزه را با ضعف سندش ترجیح داده است زیرا در نهایت فرموده است که بعید نیست که کراهتی هم ندارد و این بعید نیست فتوا ایشان است. مرحوم حکیم فرمودند این ممکن است از جهت اعراض اصحاب باشد که این روایات کراهت مورد اعراض واقع شده است در آن قسمتی که تصریح شده است که حتی در مورد اهل بیت است. خود ایشان هم می‌فرماید فتامل یعنی برای خودشان هم ثابت شده نیست که از این جهت باشد. زیرا خیلی ها متعرض نشدند و خیلی ها هم قائل به کراهت شده اند و این اعراض در اینجا روشن نیست.

یک وجه دیگر هم ایشان گفتند که ممکن است که ترجیح با روایت مرسله خلف بن حماد باشد زیرا مخالفت با عامه دارد زیرا آن دسته روایاتی که می‌گوید حتی شعر در وصف ما در آن ایام و اوقات کراهت دارد، موافق با عامه است و اینکه ثواب بسیار دارد، مخالف با عامه است ولی خب خود ایشان هم این را نمی‌پذیرند زیرا مخالفت و موافقت عامه، بعد از استقرار تعارض است و وقتی تعارض مستقر نشود و تکافؤ ندارند، این تعارض مستقر نمی‌شود زیرا سند صحیح ندارد و اصلا نوبت به مرجحات نمی‌رسد اصلا.

طبق قواعد باید گفت که شعر برای صائم و غیر صائم در رمضان و آن ایامی که بیان شد، کراهت دارد حتی اگر در وصف ما باشد، و باید این دو روایت را پذیرفت یعنی دلیل و وجهی ندارد که قبول نکنیم. حالا منتهی با این توضیح که چون بیان فضائل اهل بیت در قالب شعر ثواب زیادی دارد و استحباب اکیدی دارد، کراهت در اینها به معنای ثواب کمتر و اقل ثوابا است. یعنی بهتر است که در غیر روزه گفته شود و به این معنی می‌توان کراهت را در موارد مراثی اهل بیت بپذیریم.

از این روایت کراهت شب شعر و غیره هم فهمیده می‌شود زیرا وجه محسّنی ندارد که اقل ثوابا باشد زیرا در هر سه روایت، لیل بود که کراهت آن ثابت است. ولی موضوع این روایات، یکی روایت است که شعر خواندن است ودیگری هم انشاد است که شعر خواندن است و سومی هم به طور کلی شعر است که انصراف به شعر خواندن است و بعید نیست که کسی بگوید انشاء از مدلول این روایات خارج است ولی این ربطی به مقام جمع ندارد.