موضوع: درس خارج فقه/ کتاب الصوم / ادامه مسئله صوم

خب انشاءالله که طاعات و عبادات شما و روزه داری هایتان قبول باشد و اعیاد گذشته مبارک باشد هم عید سعید فطر و هم عید نوروز و انشاءالله در این سال جدید زیر سایه ی امام زمان علیه السلام همه انشاءالله موفق به وظیفه بشویم ما بحثمان در کتاب صوم را در فصل اصلی که مفطرات بود الحمدلله تمام کردیم قبل از ماه مبارک و مباحث بعدی که می آید خب نسبت به آن بحث مفطرات که ارکان اصلی صوم در آنجا مطرح می شود اهمیتش کمتر است و در حد آن نیست بیشترین مطالب در باب صوم همین ابواب ما یمسک عنه الصائم است که در وسائل هم خیلی مفصل است فصل بعدی بعد از اینکه این مفطرات بیان شد شرط اصلی ابطال و افساد صوم را بیان می کند یعنی مفطراتی که بیان شد مثل اکل و شرب و ارتماس و اینها یک قید و شرط دارد و آن هم تعمد است که البته در خلال بحث ها هم به این می پرداختیم ولی خب مرحوم سید در عروه در قالب یک فصل مجزایی مطرح کرده است ( فصل فی اعتبار العمد و الاختیار فی الافطار) یعنی افطار اگر با تعمد و اختیار نباشد مبطل صوم نیست یعنی در واقع شرط افطار و افساد قصد و تعمد است یعنی شخص باید عمدا مرتکب مفطر بشود پس بنابراین این فصل در زمینه ی همین موضوع تعمد است که شرط و قید اصلی است برای ابطال صوم با آن مفطرات خب تعمد دو معنا دارد حالا عبارت را اول بخوانیم عبارت می فرماید که ( المفطرات المذکوره ما عدا البقاء علی الجنابه الذی مر الکلام فیه تفصیلا انما توجب بطلان الصوم اذا وقعت علی وجه العمد و الاختیار) این مفطراتی که بیان شد بجز یک مورد و آن مسئله ی بقاء بر جنابت بود که خب بقاء عمدی بر جنابت که مبطل است و معلوم است ولی در بعضی از فروضش بقاء غیر عمدی هم مبطل صوم بود و آن مربوط به نوم دوم بود که اگر کسی بیدار می شد و دوباره می خوابید با قصد غسل و با احتمال بیدار شدن با همه ی این فروض اگر بیدار نمی شد و تا طلوع فجر خواب می ماند با اینکه بقاءش بقاء سهوی بود چون تعمدی نداشت ولی از نوم دوم به بعد ما می گفتیم روزه اش باطل است و باید قضایش را بجا بیاورد البته یک موارد جزئی دیگر هم هست که حالا در خلال بحث به آن می رسیم ولی آن مورد اصلی همین مورد است که حتی بصورت عمدی و سهوی هم در نوم دوم به بعد موجب ابطال صوم است به جز این استثناء و امثال این استثناء که یک مورد خاص دیگری هم حالا به آن برسیم. تعمد در همه جا شرط است که این هم دلیل خاص داشت در غیر از این مسئله ی بقاء بر جنابت که بحثش در قبل مطرح شد و روایت هم داشت و روایتش را هم خواندیم در غیر از این موارد اگر شخصی مرتکب مفطرات بشود (انما توجب بطلان الصوم اذا وقعت علی وجه العمد والاختیار) در صورتی موجب بطلان صوم می شود که ارتکاب مفطر بصورت عمدی باشد که خب حالا این عمدی بودن مفطر به چه معنا است؟ تعمد گاهی به معنای قصد فعل است یعنی آن حیثیت ذاتی فعل خب کسی که تعمد دارد نسبت به خوردن در اینصورت می تواند این عمل را به فاعل و آکل آن نسبت داد و یک وقت تعمد نسبت به وصف مفطریتش است یعنی وصف افطار الآن در ما نحن فیه که اکل باشد یک حیثیت ذاتی دارد که عمل است در برابر موردی که بی اختیار چیزی از حلقش پایین رود مثلا آب را دارد مضمضه می کند ولی به یکباره آب در حلقش پایین می رود اینجا حتی تعمد نسبت به فعل ندارد و یک حیثیت وصف را دارد که افطار می باشد حالا اگر کسی تعمد نسبت به فعل نداشته باشد قهرا تعمد نسبت به افطار هم ندارد حالا وقتی ما می گوییم شرط ابطال صوم شامل هر دو حیث ذاتی و و وصفی عمل می باشد حالا می آییم در معنای اول که تعمد در قصد فعل باشد وقتی ما فعلی را منتسب به فاعل می کنیم اصلا خود این انتساب دلالت بر قصد و اختیار دارد در روایت آن چیزی که موضوع قرار گرفته است اجتناب است در ابواب ما یمسک عنه الصائم باب یک حدیث یک در صحیحه ی محمد بن مسلم می فرماید (لا یضر الصائم ما صنع اذا اجتنب ثلاث خصال الطعام و الشراب و النساء و الارتماس فی الماء) خب الآن در این روایت امر به اجتناب شده است و اجتناب هم یعنی اینکه انسان ترک بکند عملی را بصورت عمدا در واقع تعمد در ترک اجتناب می شود خب کسی که ناخواسته و بدون ارادی مرتکب یک فعلی شد نمی گویند اجتناب نکرد زیرا این فرد هم اجتناب کرده است پس اجتناب عبارت است از ترک ارادی پس بنابراین کسی که در داخل آب افتاد نمی گویند اجتناب نکرد پس بنابراین در خود اجتناب از مفطرات قصد و اراده وجود دارد علاوه ی بر این روایاتی وجود دارد مبنی بر اینکه اگر کسی عمدا فلان عمل را انجام بدهد روزه اش باطل است مثلا روایت تقیاء که به تعمد تصریح شده است باب 29 حدیث 1صحیحه ی حلبی (عن ابی عبدالله علیه السلام قال اذا تقیاء الصائم فقد افطر و ان ذرعه من غیر ان یتقیاء فلیتم صومه ) اگر قی و برگرداندن بر او غالب شد یعنی بی اختیار. روزه اش را تمام کند یعنی روزه اش صحیح است خب الآن در همین مورد تصریح شده است که تعمد غیر عمدی مبطل صوم نیست و صحیحه دوم حلبی باز دقیقا به همین مضمون است کسی که به ناخواسته مرتکب قی شد روزه اش صحیح است و موثقه ی سماعه را داریم حدیث پنجم این باب است (قال سئلته عن القیء غیر فی رمضان) از امام صادق علیه السلام سوال می پرسد در مورد قی کردن در غیر از ماه رمضان (فقال ان کان شیء یبدره) یعنی ناخواسته برایش عارض بشود (فلا باس) که خب معلوم می شود قصد واراده شرط است در تقیء (و ان کان شیء یکره نفسه علیه افطر و علیه القضاء) ولی اگر مکلف تعمد در فعل داشته باشد اینجا روزه اش باطل است و قضاء دارد یا موثقه مسعده بن صدقه را داریم حدیث 6 همین باب (من تقیاء متعمدا و هو الصائم فقد افطر) یعنی با قصد و اراده کاری کند غذا را برگرداند در اینجا روزه اش باطل است پس بنابراین روایات خاص هم داریم که تعمد در ارتکاب فعل موجب افطار صوم است البته هنوز به تعمد در افطار نرسیده ایم برخی از روایات مضمضه اینگونه است حدیث 1 باب 22 روایت سلیمان حفص مروزی است که در وسائل به اشتباه آمده است سلیمان بن جعفر مروزی (اذا تمضمض الصایم فی شهر رمضان او استنشق متعمدا..) یعنی تعمدا مضمضه کند و استنشاق کند بعد ادامه ی روایات یا روایات غبار را داریم حدیث 2 از همین باب موثقه ی عمرو بن سعید مدائنی (عن الرضا علیه السلام سئلته عن الصائم یدخل الغبار فی حلقه قال لا باس) خب غبار وارد حلق کسی شود یعنی بی اختیار دیگر پس از مجموع این روایات که بطور خاص در مورد بعضی از مفطرات است و از مفهوم اجتناب که در روایات مفهوم اجتناب متعدد آمده است ما یقین می کنیم که تعمد نسبت به اصل عمل یعنی داشتن قصد و اراده نسبت به اصل فعل این شرط است حالا تعمد در معنای دوم تعمد در قصد افطار است مثلا یک موقع می شود فردی در اثر غفلت مرتکب روزه خواری می شود خب در اینجا تعمد در فعل دارد لیکن تعمد در قصد ندارد که خب روایاتی داریم که تعمد را به معنای دوم گرفته است یک طایفه ی دیگر از روایات با عنوان نسیان است که اگر کسی یادش نبود روزه است و مرتکب مفطر شد او روزه اش باطل نیست. حالا این روایات را انشاءالله در جلسه آینده خواهیم دید.