موضوع: صوم / تحلیل مساله نذر و بررسی قصد نوع در نذر مطلق و مقید/

مثال سوم قصد نوع در عروه

بیان شد که در نیت، هم قصد قربت نیاز است که بخاطر جنبه عبادیت ان است. و هم قصد الفعل نیاز است زیرا روزه از عناوین قصدیه است یعنی از اعمالی است که تحقق و امتثال ان منوط به قصد است و هم قصد نوع لازم است زیرا شارع به یک طبیعت خاصی از صوم دستور داده است نه اینکه به صوم کلی و طبیعت ان دستور داده باشد که شما هم به صوم کلی اتیان بکنید. پس قصد نوع در عبادت هایی که انواع دارند لازم است. سپس سید یزدی مثال هایی را برای نوع زدند. مانند صوم کفاره و قضا که بررسی شد و سومین مثال ایشان در صوم نذر است.

تحلیل نذر

در صوم نذر اختلاف است که البته در مسائل بعدی می‌اید. اجمالا در نذر سه مبنی وجود دارد:

    1. مبنی اداء دین: یعنی نذر، از قبیل ذمه است و یک حکم وضعی است مانند کسی که به کسی بدهکار باشد که در این صورت واجب است که ادا دین بکند و این شخص که نذر می‌کند، کأنّ یک دینی را برای بر گردن خودش قرار می‌دهد و به خداوند مدیون می‌شود و باید ادا دین بکند. و در نتیجه، در روزه نیاز به قصد نوع دارد چون اگر کسی به دیگری بدهکار باشد و یک کلی ما فی الذمه ای بر گردنش باشد، برای اینکه در خارج مصداق پیدا بکند، باید تعیین شود و قصد نوع هم یک جور تعیین است و برای اینکه این صوم از دیگر صوم ها جدا شود باید معین شود. مثلا اگر یک فروشنده ای به شما یک جنسی را می‌فروشد، بایع باید از بین صدها مصداق ان، یکی را معین کند. یعنی ادا دین تعیین می‌خواهد. زیرا کلی را نمیتوان پرداخت کرد و ذمه همیشه کلی است و دین در مقابل عین است که عین یک امر جزئی و مشخص و مصداقی است ولی دین یکی کلی مفهومی است. شما وقتی پولی را به کسی بدهکار هستید، یک پول مشخصی که بدهکار نیستید بلکه هر پولی میتواند باشد ولی در پرداخت باید تعیین شود. پس خصوصیت دین این است که چون کلی است، باید در هنگام ادا جزئی شود و تعیین شود و اگر صوم از قبیل دین باشد، صوم هم باید تعیین شود زیرا از ان جنس است و در نتیجه اگر روزه ای را همینطوری گرفت، نمیتواند بگوید که نذرم را ادا کردم زیرا تعیین نکرده است. کما اینکه اگر به کسی بدهکار باشید و فراموش بکنید که بدهکار هستید و به مناسبتی مبلغی را به او بدهید، بعدا نمی‌توانید بگویید که ان مبلغ، دین تو باشد. زیرا ان مبلغ که تملیک شد، دین نمی‌شود بلکه باید مبلغی جدا بدهد. زیرا ادا دین تعیین می‌خواهد. اگر ما نذر را از قبیل دین و ذمه بدانیم، پس قصد نوع لازم دارد.

    2. مبنی ایفاء و وفا: یعنی موضوع وجوب در نذر، وفا و ایفاء است کما اینکه در ایه شریفه میفرمایند که ﴿اوفوا بالعقود﴾ که در تفسیر ان امده است که أی أوفوا بالعهود. انسان باید وفای به عهد بکند و نذر نیز از قبیل تعهد نسبت به خداوند است. وفای به عهد یک عنوان قصدی است یعنی انسان باید به تعهد و پیمانی که داده است، وفادار باشد. پس در اینجا دو عنوان داریم. یک عنوان صوم است و یک عنوان وفای به نذر و عهد است. پس اگر کسی همینطور روزه بگیرد، عنوان صوم محقق می‌شود ولی عنوان وفا محقق نمی‌شود بلکه عنوان دیگری است که نیاز به قصد دارد. و اگر وفا را یک عنوان قصدی بدانیم، در این صورت نذر نیت مجزا می‌خواهد زیرا نذر از قبیل وفا و انجام تعهد است که نیاز به نیت مجزا دارد. پس طبق مبنی دوم ما یک عنوان صوم داریم و یک عنوان وفای به عهد داریم که این دو عنوان روی یک فعل قرار میگیرد و هیچ اشکالی هم ندارد کما اینکه در اصول هم بحث شده است که تعدد عناوین بر معنون واحد مشکلی ندارد. به این صورت که یک عمل خارجی مصداق چند مفهوم باشد مثلا یک فعلی هم نماز است و هم غصب است که دو عنوان در یک فعل جمع می‌شود و یا مثال ممکن است یک عبادتی هم عبادت باشد و هم غصب باشد و هم ایذا والدین باشد. پس چند عنوان در یک فعل مشکلی ندارد.

    3. مبنی صرف انجام فعل منذور: یعنی هیچ چیز دیگری دخیل نیست و شارع مقدس فقط میخواهد که ان عمل در خارج به هر نیتی محقق بشود. مثلا مرحوم سید مرتضی (ره) و علامه حلی (ره) در بعضی از کتب و ابن ادریس (ره) این نظر را دارند که طبق این نظر اگر شخص قصد نذر نکند و روزه بگیرد صحیح است و قصد دیگری از جمله نوع لازم نیست.

نظر مشهور در نذر

ایشان در اینجا به عنوان مثال اشاره کردند و بعدا به اصل مساله ان می‌پردازیم. این مطلبی که سید فرمود که نیاز به قصد دارد و از مثال های قصد نوع گفت، طبق نظر مشهور است که نذر را یک عنوان قصدی می‌دانند و مکلف باید غیر از قصد ذات فعل، قصد عنوان نذر را هم داشته باشد تا نذرش ادا بشود. که مشهور که نذر را یک عنوان قصدی می‌دانند یا از باب ادا دین است و یا از باب وفای به عهد است. این نظر مشهور است ولی نظر خلاف مشهور هم که به قائلین ان اشاره شد هم وجود دارد. پس این مساله علی المبنی است و بستگی دارد که چه مبنایی را در مساله نذر قبول داریم که البته دیگر منحصر در صوم نبوده بلکه در همه نذرها باید طبق ان عمل کرد مثلا شخصی نذر میکند که دو رکعت نماز در حرم امام رضا علیه السلام بخواند یا زیارت برود. طبق مبنای اول و دوم اگر روزی به زیارت رفت و غافل از نذر باشد، نذر او ادا نشده است اما اگر نظر سوم مقبول باشد، اگر یک روز بدون التفات هم به زیارت برود، نذرش ادا شده است. زیرا ان فعل که مطلوب شارع بوده است محقق شده است.

نذر مطلق و مقید و قصد نوع

پس ایشان نظر مشهور را در نذر قبول کرد و سپس می‌گوید: مطلقاً كان أو مقيّداً بزمان معيّن؛[1] یک تفصیلی را در اینجا مطرح می‌کند که نذر چه مطلق باشد و چه مقید باشد، نیاز به نیت دارد. نذر مطلق مانند همان که بیان شد که مثلا اکر فلان حاجت داده شد، یک روز روزه می‌گیر‌د. اما نذر مقید به زمان خاص به این صورت است که مثلا اگر به حاجت برسد، نمیه شعبان روزه می‌گیرد. دلیل این تفصیل این است که ممکن است کسی بگوید که نذر مطلق نیت میخواهد ولی نذر مقید نیازی به نیت جدا ندارد زیرا نذر مطلق در صورتی است که خیلی از روزه های دیگر نیز میتواند بگیرد و باید این را از دیگران تفکیک کند زیرا مثلا روزه امروز میتواند روزه عادی باشد یا مستحبی باشد یا کفاره باشد یا قضا باشد ولی در نذر مقید به نیمه شعبان مثلا، روزه دیگری نمیتواند بگیرد پس اگر نیت هم نکند، به صورت قهری، روزه من با روزه نذر انطباق پیدا می‌کند و چون قهرا انطباق پیدا می‌کند و نیازی به نیت جدا و قصد نوع ندارد. مثال بارز ان در روزه ماه مبارک است که مشهور قائلند که لازم نیست که روزه رمضان را قصد کنید بلکه همینکه انسان روزه میگیرد کفایت می‌کند زیرا انسان در ماه رمضان روزه دیگری نمی‌تواند بگیرد پس اگر کسی نیت هم نکند، قهرا به روزه رمضان منطبق می‌شود. پس اگر نذر مقید باشد، در ان روز روزه دیگری حق ندارد بگیرد فلذا نیت نذر را هم نکنید، منطبق با صوم نذر می‌شود. پس استدلال در تفصیل این است.

اما دلیل اینکه مرحوم سید (ره) و دیگران می‌فرمایند که فرقی ندارد و تفصیل به جایی نیست این است که تعیین واقعی کفایت از قصد نوع نمی‌کند زیرا قصد نوع را برای صدق عنوان عمل و تحقق ان در خارج نیاز داریم و اینکه این عمل را باید در فلان روز انجام دهم، دلیل بر صدق ان نمی‌شود و یا مثلا چون باید در فلان ساعت نماز ظهر بخوانم، این مکفی از نیت نیست. این انطباق قهری نیست بلکه انطباق قهری فقط در ماه رمضان است و ان هم دلیل خاص است و اگر دلیل خاص نبود، در انجا هم قائل بودیم که شخص باشد نیت صوم رمضان بکند. پس اینکه در عالم واقع یک وظیفه ای بر گردن من است، کفایت از نیت نمی‌کند. یک وظیفه ای در واقع بر گردن من است و شاید اصلا من ان را امتثال نکنم. زیرا ان در مقام تکلیف است و این در مقام امتثال است و برای تطبیق امتثال با تکلیف نیاز به نیت داریم. پس انطباق نیاز به نیت دارد. و اینکه واجب در واقع یک صوم خاص است، کفایت نمی‌کند که امتثال را مطابق با واقع قرار ندهم بلکه باید ان را منطبق با واقعیت کنم و امتثال قهری نیاز به دلیل دارد و چنین دلیلی مفقود است.

ثانیا اینکه ماه رمضان، متفاوت از صوم مقید است زیرا در ماه رمضان هیچ روزه دیگری در ان اصلا واقع نمی‌شود. یعنی مثلا مسافر در رمضان نمی‌تواند روزه رمضان بگیرد ولی ممکن است دلش بخواهد روزه نذری بگیرد -زیرا اگر مسافر نذر بکند و نذرش مقید به این باشد که حتی اگر در سفر بود هم روزه بگیرد- در این صورت هم در ماه رمضان نمی‌تواند روزه بگیرد و چنین خصوصیتی دارد که صلاحیت برای هیچ صومی به جز صوم رمضان را ندارد و تشبیه صوم مقید به رمضان، یک تنظیر غلط است زیرا اگر شما نذر کنید که در نیمه شعبان روزه بگیرید، ان نیمه شعبان که مثل رمضان نمی‌شود که هیچ روزه دیگری نتوان در ان گرفت و چنین خصوصیت ذاتی ندارد بلکه حالتی عارضی است پس اگر کسی نذر کند که در نیمه شعبان روزه بگیرد، و یادش بیفتد که روزه قضا دارد و نذر را عمل نکند و روزه قضا بگیرد، نمی‌توان گفت که روزه‌اش باطل است. ما در ضد هم مبنایمان این نیست که امر به شئ نهی ضد خاص می‌کند یعنی در اینجا نهی از صوم قضا نداریم و این نظر مشهور هم هست. پس نهی از صوم قضا نداریم و زمان هم صلاحیت برای هر صومی دارد پس صوم قضا و یا کفاره صحیح است ولی مرتکب معصیت شده است که تکلیفا مرتکب حنث نذر شده است و این فرق دارد با رمضان که اصلا هیچ روزه دیگری در ان صحیح نیست. پس تفاوت دوم این است که زمان در نذرهای مقید صلاحیت بقیه صوم ها را دارد ولی رمضان چنین صلاحیتی را ندارد.

با توجه به این دو نکته، تفصیلی که سید (ره) اشاره کرد که بعضی قائل هستند که در نذر مطلق نیت لازم هست ولی در نذر مقید نیازی به نیت نداریم و انطباق قهری حاصل می‌شود، صحیح نیست همانطور که ایشان اشاره کرد پس اگر مبنای ما همان مبنای مشهور و سید (ره) باشد، چه نذر مطلق و چه نذر مقید، هر دو نیاز به نیت و قصد نوع دارد.

قصد نوع در روزه مستحب و واجب

سید یزدی (ره) در ادامه می‌گوید: من غير فرق بين الصوم الواجب و المندوب[2] ، در قصد نوع فرقی نمی‌کند که روزه مستحبی باشد یا واجب باشد چون منشأ قصد نوع، وجود انواع مختلف در طبیعت واحده است زیرا در طبیعت صوم، چند نوع وجود دارد، برای اینکه ان عمل و ماموربه خاص شارع را انجام بدهید، باید قصد نوع بکنید. ولی اینکه ماموربه استحبابی باشد یا وجوبی باشد، تاثیری در این مساله ندارد زیرا مساله ما دائر مدار وجود انواع است. هم روزه مستحبی انواع دارد و هم روزه های واجب انواع دارد و باید قصد نوع بشود چون علت وجوب قصد نوع، وجود انواع است که در روزه مستحب و واجب، انواع وجود دارد پس قصد نوع در هردو شرط است. قصد نوع شرط واجب نیست که فقط در روزه های واجب شرط باشد بلکه شرط صوم است و قصد نوع، شرط تحقق امتثال و فعل است.

اگر ما نیت را شرط عقلی بدانیم -کما اینکه معاصرین اینگونه قائلند- اینها همه ارشاد به ان شرط عقلی هستند و اگر شرعی بدانیم که بیان ان است. اما قصد الفعل دلیل عقلی دارد زیرا قصد الفعل برای تحقق ان عمل در خارج است.

روزه مندوب مطلق و مقید

بحث بعدی در روزه های مندوب و مستحب است که این بحث مطرح می‌شود. در روزه های واجب مطرح شد که روزه های نذری مطلق و مقید داریم؛ در مندوب نیز مندوب های مطلق و مقید داریم.

روزه مندوب مقید یعنی روزه روزهای خاصی که یک ثواب خاصی دارد مثلا ایام البیض در ماه رجب یا عید غدیر یا مبعث یا دحوالارض که اینها مندوب های خاص هستند و روزه مطلق هم داریم که ایام سال است. اگر کسی متوجه ان روز نباشد و ان روز را روزه بگیرد و نیت روزه مثلا دحوالارض را نکرده باشد، ایا فضائل ان برای او ثابت است یا نه؟ و صدق می‌کند که او روزه این روز را گرفته است یا نه که فردا بحث می‌کنیم.

وصلی الله علی محمد و آله الطاهرین.