موضوع: احکام قطع57/تجری28 /اختیاری بودن اراده4

○ نهایه الدرایه ج۳ص۴۴س۶

- احکام قطع۵۷/ تجرّی۲۸/ اختیاری بودن اراده۴

الف. مرحوم آخوند ره:

یک. از آنجا که قبل متجرّی‌به با عنوان مقطوع الوجوب و یا مقطوع الحرمه اختیاری نیست، پس موضوع استحقاق عقاب نخواهد بود.

دو. قصد عصیان و عزم بر طغیان موضوعِ استحقاق خواهد بود.

سه. اشکال: قصد و عزم از مبادی اختیار است. مبادی اختیار؛ اختیاری نیست و الا تسلسل لازم خواهد آمد.

چهار. پاسخ اول: برخی از مبادی اختیار غالباً اختیاری‌اند.

پنج. پاسخ دوم: حسن مواخذه و عقوبت از تبعاتِ بُعد از سید به واسطه‌ی تجرّی است هر چند تجرّی اختیاری نیست بلکه به جهت سوء سریره و خبث باطن - به حسب نقصان ذاتی - خواهد بود. با منتهی شدن امری ذاتی؛ اشکال مزبور مرتفع گشته و سوالِ " لِمَ " منقطع می‌گردد چرا که ذاتیات ثبوتشان برای ذات ضروری است.

ب. محقق اصفهانی ره:

۱) مراد از پاسخ آخوند ره از اشکال مزبور (یعنی: عقوبت از تبعات تجری است هرچند غیر اختیاری است)، هر کدام از دو امر زیر باشد؛ ناتمام است:

یک. جواب از اشکال استحاله تشفی از واجب تعالی در بحث فعلیت تعذیب.

دو. ترتب استحقاق عقلی عقاب بر قصد و عزمی که منتهی به ذات و ذاتیات می‌گردد هرچند آن قصد؛ غیر اختیاری است. چگونه چنین قصدی موضوع استحقاق نباشد در حالی که هر چه که موضوعِ آن فرض گردد؛ بالاخره منتهی به امری غیر اختیاری می‌گردد (که همان اراده ازلی واجب تعالی خواهد بود)؟!

۲) امر اول، هر چند یکی از جواب‌های صحیح در دفع اشکال استحاله تشفی است و در این جواب - همان‌طور که برهان و ظاهر قرآن بر آن مساعدت دارند - عقاب از تبعات اقوال و لوازم اعمال شمرده شده است ولی کلام در استحقاق عقلی عقاب است که مشترک میان واجب تعالی و سایر موالی عرفی است و تعلیلِ این امر مشترک به آن ام مختص معنا نخواهد داشت.

۳) امر دوم تام نیست زیرا:

اولاً- استحقاق عقلی عقاب باید مترتب بر امری اختیاری گردد هر چند آن امر اختیاری منتهی به امری غیر اختیاری (اراده ازلی واجب تعالی) گردد. در این میان، فعل متجرّی‌به که عنوان هتک بر آن منطبق است اختیاری خواهد بود و حال آنکه قصد و عزم اختیاری نخواهد بود.

ثانیاً- انتهاء به ذات و ذاتیات و انقطاع سوال، مناسب با خودِ عقاب است نه مناسب با استحقاق عقلائیِ عقاب

۴) اشکال استحاله تشفی و عدم داعی برای اجرای عقاب در سرای آخرت، ربطی با انتهاء به امری غیر اختیاری ندارد. اشکال از حیث اختیاری بودن مناسب با استحقاقِ عقلی عقاب است.

۵) وجه فعلیت عقاب در آخرت و رازِ افاضه‌ی وجود بر موادّ قابل، عبارت از آن است که با اعمال متکرّر، ملکات رذیله برای نفوس حاصل می‌گردد که به واسطه‌ی آن ملکات، نفوس استعداد صوری را در آخرت خواهند داشت. افاضه‌ی آن صور از واهبِ صور به توسط فرشتگانِ رحمت و عذاب، عدل از سوی واجب تعالی و صواب خواهد بود.