موضوع: احکام قطع 33/تجری 5 /استحقاق عقاب بر فعل یا بر عزم 1

○ نهایه‌الدرایه ج۳ص۳۲س۳

- احکام قطع۳۳/ تجرّی۵/ استحقاقِ عقاب بر فعل یا بر عزم؟ ۱

۱. سوال: آیا استحقاقِ عقاب در معصیت حکمی (=تجرّی) بر فعل است و یا بر مقدّماتِ آن همچون عزم و اراده؟

۲. این سوال در معصیت واقعی و حقیقی نیز جاری است چرا که مفروض، وحدت ملاک در هر دو باب است.

۳. مفروض آن است که استحقاقِ عقاب در هر دو باب به واسطه حکم عقل است نه جعل شارع.

۴. تحقیق در پاسخ از سوال مزبور:

▪️بیان اول :

مقدمه اول- استحقاق عقاب از قضایایی است که مورد تطابق آرای عقلاء قرار دارد.

مقدمه دوم- ملاک ملحوظ در تطابق آرای عقلاء، عبارت از " مصالح عامه و مفاسد عامه " خواهد بود.

مقدمه سوم- فعلی که مصلحتی عام قائم به آن باشد مورد مدح عقلاء قرار خواهد گرفت چه اینکه فعلی که مفسده‌ای عام قائم به آن باشد مورد ذمّ عقلاء قرار خواهد گرفت.

مقدمه چهارم- ظلم امری است که دارای مفسده نوعی بوده و موجب اخلال به نظام مجتمع انسانی خواهد بود و به همین جهت آرای عقلاء بر قبحِ آن تطابق دارند.

مقدمه پنجم- عزم بر ظلم، ظلم نیست چرا که مخلّ به نظام و دارای مفسده نوعی و عام نیست. پس تطابق آرای عقلاء بر قبحِ آن نخواهد بود.

مقدمه ششم- ظلم بر مولا عبارت از " خارج شدن از رسم عبودیت و زیّ رقیت " است. عبد با انجام عملی که مبغوض بودنش برای مولا را اِحراز کرده است از رسم عبودیت خارج می‌شود نه با عزم بر انجامِ آن عمل.

▪️ بیان دوم :

مقدمه اول- موضوعِ استحقاق عقلیِ عقاب، هتکِ حرمت مولاست.

مقدمه دوم- هتک، امری قصدی و متقوم به قصد است.

مقدمه سوم- اگر هتک، امری قصدی نباشد، مورد استحقاقِ عقاب و متصف به قبح نخواهد بود چرا که قبح از صفاتِ افعال اختیاری است. تالی باطل است پس مقدّم نیز باطل خواهد بود.

مقدمه چهارم- اگر هتک بر مجرّد عزم و قصد منطبق باشد لازم خواهد آمد یا قصدی نبودن هتک و یا عدم ترتب استحقاقِ عقاب بر آن به نحو دائمی و موجبه کلیه. تالی - با هر دو شقِّ خود - باطل است. پس مقدّم نیز باطل خواهد بود.

مقدمه پنجم- بطلانِ شقّ اول از تالی، در مقدمه سوم مورد استدلال قرار خواهد گرفت.

مقدمه ششم- طبق نظر مختار، قصد می‌تواند قصدی باشد و تعلّقِ اراده به اراده ممکن است ولی در مقام وقوع و در خارج، چنین نیست که همیشه اراده و قصد مورد تعلقِ اراده و قصد باشند.

مقدمه هفتم: با توجه به مقدمه گذشته، در رابطه با بطلان شق دوم از تالی باید گفت: اگرچه قصد، قصدی است و امکان دارد که هتک قصدی مورد تعلق قصد باشد ولی از آنجا که تعلقِ قصد به آن، دائمی نیست پس استحقاقِ عقاب و قبح - که از صفات افعال اختیاری است - بر هتک نباید دائمی و به طور موجبه کلیه باشد.