موضوع: اجتناب از آب مشتبه /کتاب الطهاره /المختصر النافع

خلاصه مباحث گذشته:

بحث در مباحث سؤر حیوانات از کتاب الطهاره مختصر النافع بود.

1- اجتناب از آب مشتبه

اگر دو ظرف آب داشته باشیم و اگر یکی از آنها به نحو غیر معین نجس شده باشد، تکلیف مکلف در این زمینه چیست؟

محقق در مختصر می فرماید «و لو نجس أحد الإناءين و لم يتعين اجتنب ماؤهما. و كل ماء حكم بنجاسته لم يجز استعماله و لو اضطر معه إلى الطهارة تيمم»[1] باید از هر دو اجتناب کند. صاحب ریاض در این مسأله استدلال کرده اند به اجماع و دلیل عقلی. می دانیم اجتناب از نجس واجب است و در این فرض اگر بخواهیم از نجس اجتناب کرده باشیم باید از هر دو اجتناب کرده باشیم. ایشان به دو روایت در این مسأله استدلال کرده اند. در روایت آمده است «مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسَى عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ جَرَّةٍ وُجِدَ فِيهَا خُنْفَسَاءُ قَدْ مَاتَتْ قَالَ أَلْقِهَا وَ تَوَضَّأْ مِنْهُ وَ إِنْ كَانَ عَقْرَباً فَأَرِقِ الْمَاءَ وَ تَوَضَّأْ مِنْ مَاءٍ غَيْرِهِ وَ عَنْ رَجُلٍ مَعَهُ إِنَاءَانِ فِيهِمَا مَاءٌ وَقَعَ فِي أَحَدِهِمَا قَذَرٌ وَ لَا يَدْرِي أَيُّهُمَا هُوَ لَيْسَ يَقْدِرُ عَلَى مَاءٍ غَيْرِهِ قَالَ يُهَرِيقُهُمَا جَمِيعاً وَ يَتَيَمَّمُ»[2] از حضرت سوال می‌کند که شخصی دو تا ظرف دارد در یکی از آنها نجاستی واقع می شود و او نمی داند در کدام افتاد حالا باید چکار کند؟ حضرت می‌فرماید هر دو را دور بریزد و تیمم کند.

در روایت دیگر آمده «مَا أَخْبَرَنِي بِهِ الشَّيْخُ أَيَّدَهُ اللَّهُ تَعَالَى عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ سَعِيدٍ عَنْ مُصَدِّقِ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ عَمَّارٍ السَّابَاطِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي حَدِيثٍ طَوِيلٍ قَالَ: سُئِلَ عَنْ رَجُلٍ مَعَهُ إِنَاءَانِ فِيهِمَا مَاءٌ وَقَعَ فِي أَحَدِهِمَا قَذَرٌ لَا يَدْرِي أَيُّهُمَا هُوَ وَ لَيْسَ يَقْدِرُ عَلَى مَاءٍ غَيْرِهِ قَالَ يُهَرِيقُهُمَا جَمِيعاً وَ يَتَيَمَّمُ»[3] مضمون این روایت مانند روایت قبل است.

محقق در مختصر فرمود از چنین آبی باید اجتناب کند. ایشان فقط بحث تیمم را مطرح نکرده بلکه توسعه داده به هر نوع استعمالی که مشروط به طهارت باشد.

نکته دیگری در روایت هست که حضرت بیان کردند و ایشان بیان نکرده و آن عبارت «يُهَرِيقُهُمَا جَمِيعاً وَ يَتَيَمَّمُ» است. یعنی باید دور بریزد. سوال این است که الان وقت نماز است و دو ظرف مقابل شخص است آیا باید دور بریزد آنها را بعد تیمم کند یا اینکه «یهریقهما» وجوب ندارد. یکی از دو ظرف پاک است و کسی که این دو ظرف در مقابل اوست، علم دارد به پاکی یکی از آنها و فقط نمی داند کدام پاک است، آیا تا وقتی که دور نریخته فاقد الماء محسوب نمی شود یا اینکه لازم نیست حتما دور بریزد بلکه حتی اگر دور نریزد نیز فاقد الماء محسوب می شود؟ آیا مراد از «یهریقهما» این است که واجب است دور بریزید؟ ظاهر عبارت عده ای از فقها این است که باید دور بریزد. لکن از زمان علامه حلی به بعد فقها فرموده اند معنی روایت دور ریختن آب نیست بلکه کنایه از اجتناب وعدم استعمال آن است. صاحب ریاض می فرماید «و في وجوب الإراقة مطلقا، كما عن الشيخين؛ لظاهر الخبرين. أو بشرط إرادة التيمم؛ ليتحقق فقدان الماء الموجب له، كما عن ظاهر الصدوقين. أو العدم مطلقا، كما هو ظاهر الأكثر، و منهم: الفاضلان و الحلّي؛ للأصل، و قوة احتمال إرادة الكناية عن النجاسة في الخبرين، لورود الأمر بالإراقة في كثير من المياه القليلة الراكدة بوقوع النجاسة فيها مع عدم كونه فيها للوجوب قطعا»[4]

احتمال این که از «یهریقهما» اراده نجاست کرده باشد، قوی است. به نظر ما کلام محقق که فرموده «اجتنب» درست است و دور ریختن آب واجب نیست.

2- آب مشکوک

حال اگر در این مسأله روایت نداشتیم وظیفه چه بود؟ صاحب عروه بحثی منعقد کرده و 12 مسأله در مورد آب مشکوک آورده است. در کتاب ریاض نیز فرضهایی را مطرح کرده و صور مختلف شبهه را بیان کرده است. تفصیلی که در عروه بیان شده است تحت عنوان «آب مشکوک» است.

ایشان فرموده است «فصل في حكم الماء المشكوك نجاسته»[5]

این بحث مرتبط با بحث اصول عملیه است که نیاز به بررسی دارد.

در پایان بحث محقق در مختصر می فرماید «و كل ماء حكم بنجاسته لم يجز استعماله و لو اضطر معه إلى الطهارة تيمم» اگر آبی محکوم به نجاست باشد جایز نیست آن را استعمال کند واگر اضطرار پیدا کند باید تیمم کند و نمی تواند آن را استعمال کند. حال اگر کسی دو تا آب داشت که یکی از آنها نجس بود با یکی از این آبها وضو گرفت و نماز خواند و بعد با آب دیگری تمام مواضع قبلی را آب کشید -چون احتمال دارد که آب قبلی نجس بوده باشد و بدن او را نجس کرده باشد- و دوباره وضو گرفت و نماز خواند، مسلما این شخص با آب پاک وضو گرفت و نماز خواند. حال آیا این شخص باید چنین کاری انجام دهد. محقق می فرماید باید تیمم انجام دهد. حال سوال این است که آیا شارع که دستور به تیمم داده به خاطر تسهیل در کار است-چون مجبور به تکرار عمل می شود- یا اینکه نمی تواند چنین کاری را انجام دهد و دستور به تیمم به دلیل عدم صحت چنین کاری است.