موضوع: حکم آب قلیل /کتاب المیاه /المختصر النافع

خلاصه مباحث گذشته:

بحث در رابطه با آب قلیل بود. گفتیم ادله زیادی وجود دارد که آب قلیل با برخورد با نجاست نجس می شود در عین حال بعضی از فقها قائل به عدم تنجس آب قلیل با برخورد با نجاست شده اند. علت اینکه آنها چنین فتوایی داده اند این است که گفته اند روایاتی داریم که می گوید آب قلیل با برخورد با نجاست، نجس نمی شود.

1- حکم آب قلیل

گفتیم باب هشتم از ابواب آب مطلق در کتاب وسائل روایات نجاست آب قلیل با برخورد با نجاست را بیان کرده است. ایشان در عنوان باب آورده است «بَابُ نَجَاسَةِ مَا نَقَصَ عَنِ الْكُرِّ مِنَ الرَّاكِدِ بِمُلَاقَاةِ النَّجَاسَةِ لَهُ إِذَا وَرَدَتْ عَلَيْهِ وَ إِنْ لَمْ يَتَغَيَّرْ‌»[1] روایت وقتی نجاست وارد بر آب قلیل شود را نجس می داند ولی اگر آب قلیل باشد و از بالاریخته شود مافوقش را نجس نمی کند.

در روایت اول باب آمده «مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنِ الْعَمْرَكِيِّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِيهِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ رَعَفَ فَامْتَخَطَ- فَصَارَ بَعْضُ ذَلِكَ الدَّمِ قَطْراً صِغَاراً فَأَصَابَ إِنَاءَهُ‌ هَلْ يَصْلُحُ لَهُ الْوُضُوءُ مِنْهُ- فَقَالَ إِنْ لَمْ يَكُنْ شَيْئاً يَسْتَبِينُ فِي الْمَاءِ فَلَا بَأْسَ- وَ إِنْ كَانَ شَيْئاً بَيِّناً فَلَا تَتَوَضَّأْ مِنْهُ- قَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ رَعَفَ وَ هُوَ يَتَوَضَّأُ- فَتَقْطُرُ قَطْرَةٌ فِي إِنَائِهِ هَلْ يَصْلُحُ الْوُضُوءُ مِنْهُ قَالَ لَا» از امام کاظم علیه السلام سوال می کند شخص خون دماغ شده است و ذراتی از خون به ظرف آب خورده است و احتمال می دهد مقداری در آب هم ریخته باشد. حال سوال می کند آیا می توان از آن آب استفاده کرد یا نه؟ حضرت فرمود اگر نمی دانی چیزی به خود آب برخورد کرده است اشکال ندارد. مراد از این عبارت «فَقَالَ إِنْ لَمْ يَكُنْ شَيْئاً يَسْتَبِينُ فِي الْمَاءِ فَلَا بَأْسَ» این است که نمی دانی نجاست به آب برخورد کرده است یا نه. به گونه ای دیگر ممکن است روایت را معنا کرد و آن هم اینکه نجاست برخورد کرده با آب ولی به میزانی کم است که قابل مشاهده با چشم معمولی نیست. اگر روایت را اینطور معنا کردیم با نظر ابن عقیل و فیض کاشانی موافق می شود. ولی سوال این است که خون به ظرف خورده نه به آب. می توانست سوال کند خون به آب برخورد کرد ولی اینطور نگفت بلکه سوال این است که به ظرف برخورد کرد. البته این قسمت روایت که می گوید «وَ إِنْ كَانَ شَيْئاً بَيِّناً فَلَا تَتَوَضَّأْ مِنْهُ» برخلاف مدعای ابن عقیل و فیض کاشانی است. حال روای سوال می کند شخصی در حال وضو گرفتن خون دماغ شد و قطره ای خون در ظرف ریخت آیا می تواند از آن وضو بگیرد؟ حضرت می فرماید خیر. این جواب حضرت نشان می دهد که آب قلیل نجس شده است بدون اینکه رنگ و بوی آن عوض شود.

مرحوم شیخ حر عاملی می فرماید «أَقُولُ: الَّذِي يُفْهَمُ مِنْ أَوَّلِ الْحَدِيثِ إِصَابَةُ الدَّمِ الْإِنَاءَ وَ الشَّكُّ فِي إِصَابَةِ الْمَاءِ كَمَا يَظْهَرُ مِنَ السُّؤَالِ وَ الْجَوَابِ فَلَا إِشْكَالَ فِيهِ» قسمت اول حدیث مربوط به جایی است که دم به ظرف خورده است ولی شک داریم به آب هم برخورد کرده یا نه؟ در نتیجه روایت مشکلی ندارد.

در روایت دوم آمده است «وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسَى عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ رَجُلٍ مَعَهُ إِنَاءَانِ فِيهِمَا مَاءٌ وَقَعَ فِي أَحَدِهِمَا قَذَرٌ- لَا يَدْرِي أَيُّهُمَا هُوَ وَ لَيْسَ يَقْدِرُ عَلَى مَاءٍ غَيْرِهِ- قَالَ يُهَرِيقُهُمَا جَمِيعاً وَ يَتَيَمَّمُ» شخصی دو ظرف دارد که در آن آب است. نجاستی برخورد می کند ولی نمی داند به کدام ظرف می خورد. اینجا هرچند به یکی از دو ظرف برخورد کرده ولی حضرت می فرماید هر دو را دور بریزید و تیمم کنید-آب دیگری سائل نداشته برای وضو- اینجا شبهه محصوره است و از هر دو باید اجتناب کرد.

در روایت سوم آمده «وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ شِهَابِ بْنِ عَبْدِ رَبِّهِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي الرَّجُلِ الْجُنُبِ يَسْهُو- فَيَغْمِسُ يَدَهُ فِي الْإِنَاءِ قَبْلَ أَنْ يَغْسِلَهَا- أَنَّهُ لَا بَأْسَ إِذَا لَمْ يَكُنْ أَصَابَ يَدَهُ شَيْ‌ءٌ»

شخصی جنب است و یک ظرف آب قلیل دارد که می خواهد با آن غسل کند به جای اینکه آب را روی دستش بریزید دست خود را قبل از شستن داخل ظرف می برد. حضرت می فرماید اگر دستش به منی نخورده باشد و نجس نشده باشد اشکال ندارد. اما اگر دستش نجس شده باشد با برخورد به آب، آن را نجس می کند.

در روایت چهارم آمده است «وَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِيرَةِ عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْهُمْ ع قَالَ: إِذَا أَدْخَلْتَ يَدَكَ فِي الْإِنَاءِ قَبْلَ أَنْ تَغْسِلَهَا فَلَا بَأْسَ- إِلَّا أَنْ يَكُونَ أَصَابَهَا قَذَرٌ بَوْلٌ أَوْ جَنَابَةٌ- فَإِنْ أَدْخَلْتَ يَدَكَ فِي الْمَاءِ وَ فِيهَا شَيْ‌ءٌ مِنْ ذَلِكَ- فَأَهْرِقْ ذَلِكَ الْمَاءَ» اگر دست خود را داخل ظرف آب کرد قبل از اینکه دستش را شسته باشد اشکالی ندارد مگر اینکه دستش با نجاست برخورد کرده باشد و اگر چنین شد باید آن آب را دور ریخت.

در روایت پنجم آمده «وَ عَنْهُ عَنْ أَبِيهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِيرَةِ عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ قَالَ حَدَّثَنِي مُحَمَّدُ بْنُ مُيَسِّرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الرَّجُلِ الْجُنُبِ يَنْتَهِي إِلَى الْمَاءِ الْقَلِيلِ فِي الطَّرِيقِ- وَ يُرِيدُ أَنْ يَغْتَسِلَ مِنْهُ- وَ لَيْسَ مَعَهُ إِنَاءٌ يَغْرِفُ بِهِ وَ يَدَاهُ قَذِرَتَانِ- قَالَ يَضَعُ يَدَهُ ثُمَّ يَتَوَضَّأُ ثُمَّ يَغْتَسِلُ- هَذَا مِمَّا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مٰا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ» این روایت می گوید دست شخص نجس است، و آبی برای پاک کردن دست ندارد. حضرت فرمود دستش را در همین آب قلیل که دارد بزند و دستش را بشوید -یتوضأ در اینجا وضوی اصطلاحی نیست بلکه به معنای شستن است- و بعد غسل کند. این از مواردی است که خدای متعال فرموده است ﴿مٰا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ﴾. این قذارت را یا باید به معنای قذارت حاصل از جنابت بگیریم نه به این معنا که دستش نجس شده باشد یا اگر بگوییم واقعا دستش نجس شده است چرا باید بگوییم «مٰا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ» ذیل این روایت مرحوم شیخ حر عاملی احتمالاتی مطرح کرده است.

«أَقُولُ: هَذَا مُحْتَمِلٌ لِلتَّقِيَّةِ فَلَا يُقَاوِمُ مَا سَبَقَ وَ يَأْتِي وَ قَرِينَةُ التَّقِيَّةِ ذِكْرُ الْوُضُوءِ مَعَ غُسْلِ الْجَنَابَةِ فَيُمْكِنُ حَمْلُهُ عَلَى التَّقِيَّةِ أَوْ عَلَى أَنَّ الْمُرَادَ بِالْقَذَرِ‌ الْوَسَخُ لَا النَّجَاسَةُ أَوِ الْمُرَادُ بِالْمَاءِ الْقَلِيلِ مَا بَلَغَ الْكُرَّ مِنْ غَيْرِ زِيَادَةٍ فَإِنَّهُ قَلِيلٌ فِي الْعُرْفِ»