موضوع: کتاب الصلاة/نماز غفیله/بررسی روایات دال بر استحباب نماز غفیله

خلاصه جلسه گذشته

بحث در بررسی کلام آیت الله فاضل لنکرانی بود. عرض شد که آیت الله فاضل لنکرانی (ره) بر سخن آیت الله خویی (ره) [، مبنی بر ضعف سند روایت شیخ طوسی (ره) از هشام‌بن سالم، در کتاب مصباح المتهجّد] اشکال کرده است و برای صحت تمسک به روایت هشام‌بن سالم (روایت سوم)، برای حکم به استحباب نماز غفیله به سه وجه استناد کرده است که در جلسه گذشته وجه سوم و دوم مورد بررسی قرار گرفت و عرض شد که این دو وجه مورد قبول نیست.

اما وجه اول که آیت الله فاضل لنکرانی (ره) به آن استناد کرده است، این است که بر فرض اینکه بنا بر ضعف روایت هشام‌بن سالم نیز گذاشته شود، عرض می‌شود که مشهور اصحاب به این روایت عمل کرده‌اند و عمل مشهور، جابر ضعف سند است [البته این پاسخ، مبنایی است و طبق مبنای مشهور، آیت الله فاضل لنکرانی (ره) و مختار ما، صحیح می‌باشد که عمل مشهور را جابر ضعف سند می‌دانیم وگرنه طبق مبنای آیت الله خویی (ره) که عمل مشهور را جابر ضعف سند نمی‌داند، صحیح نیست].

وجه اول که در کلام آیت الله فاضل لنکرانی (ره) آمده است از نظر ما نیز پذیرفته است و لذا عرض می‌کنیم که از یک سو، نماز غفیله با کیفیت معهوده‌ای که دارد در کتاب مصباح المتهجّد و کتاب فلاح السائل [نوشته سیدبن طاووس (ه)] به همین کیفیت آمده است و در هر دو کتاب نیز به روایت هشام‌بن سالم استناد شده است و از سوی دیگر، مشهور اصحاب نیز به این روایت عمل کرده‌اند.

جالب این است که محقق حلّی (ره) [که به عنوان لسان القدماء شناخته می‌شود] اتفاق علمای شیعه بر استحباب نماز غفیله را ادعا کرده است و نوشته است: «و يستحب التنفل بين المغرب و العشاء زيادة عن الراتب بأربع، اثنتان ساعة الغفلة و اثنتان بعدها و هو اتفاق علمائنا»[1] ؛ مستحب است که بین نماز مغرب و عشا، علاوه بر نافله‌های معمول، چهار رکعت نماز بیشتر خوانده شود؛ به این نحو که دو رکعت در ساعت غفلت خوانده شود و دو رکعت بعد از آن خوانده شود و این مطلب مورد اتفاق علمای شیعه است.

نظر مختار

نظر مختار، این است که نماز غفیله مستحب است و دلیل آن، روایت هشام‌بن سالم است که هم شیخ طوسی (ره) در کتاب مصباح المتهجّد و هم سیدبن طاووس (ره) در کتاب فلاح السائل به آن استناد کرده‌اند و ضعف سند این روایت نیز به وسیله عمل مشهور بر طبق این روایت، جبران می‌شود و در نتیجه، خواندن نماز غفیله با کیفیتی که برای آن ذکر شده است، مستحب است.

بنابراین، نظر مختار در رابطه با جهت اول بحث (استحباب نماز غفیله)، این است که از بین روایات سه‌گانه‌ای که برای استحباب نماز غفیله به آنها استناد شد، فقط روایت سوم (روایت هشام‌بن سالم) پذیرفته است و ضعف سند این روایت نیز با عمل مشهور جبران می‌شود لذا خواندن نماز غفیله از باب رجاءِ مطلوبیّت جایز است.

جهت دوم، از جهاتی که در رابطه با مقام اول از مسأله1177 (استحباب نماز غفیله) باید مورد بررسی قرار گیرد، زمان خواندن نماز غفلیه است.

سؤال: منظور از خواندن نماز غفیله بین نماز مغرب و عشاء چیست؟ آیا منظور، این است که نماز مغرب در وقت فضیلتش خوانده شود و نماز عشاء نیز در وقت فضیلتش خوانده شود و نماز غفیله بین این دو وقت خوانده شود یا منظور، این است که شخص، نماز مغرب را در وقت خودش که اوسع از وقت فضیلتِ نماز مغرب است بخواند و نماز عشاء را نیز در وقت خودش که اوسع از وقت فضیلتِ نماز عشاء است و امتداد دارد بخواند و نماز غفیله را بین این دو وقت بخواند، حتی اگر در وقتِ فضیلت عشاء باشد؟ پس، سؤال این است که منظور از زمان خواندن نماز غفیله بین نماز مغرب و عشاء، خواندن بین فضیلَتین است یا خواندن بین وقتَین است؟

پاسخ: در کلمات اعلام و بزرگان، دو احتمال نسبت به وقت زمان غفیله مطرح شده است؛

احتمال اول، این است که وقت نماز غفیله، بین نماز مغرب و عشاء است مطلقا. بعضی، مثل مرحوم سید (ره) وقت نماز غفیله را بین نماز مغرب و عشاء قرار داده است و نوشته است: «و هي ركعتان بين المغرب و العشاء»[2] .

لازمه کلام مرحوم سید (ره)، این است که استحباب نماز غفیله به قرار گرفتن آن در بین نماز مغرب و عشاء است لذا اگر نماز مغرب و عشاء در خارج از وقت فضیلت خوانده شود؛ مثل اینکه نماز مغرب ساعت نُه شب خوانده شود و نماز عشاء ساعت ده شب خوانده شود در این صورت نیز مستحب است که شخص، بین نماز مغرب و عشاء، نماز غفیله را بخواند.

احتمال دوم، این است که مبدأ و منتهای استحباب نماز غفیله، بین وقت فضیلت نماز مغرب و وقت فضیلت نماز عشاء است و به تعبیر دیگر، استحباب خواندن نماز غفیله در محدوده‌ی بعد از خواندن نماز مغرب تا وقت فضیلت نماز عشاء، یعنی تا زمان ذهاب شفق غربی است لذا اگر نماز غفیله در خارج از این محدوده‌ی زمانی خوانده شود استحباب نخواهد داشت، بلکه به قصد رجاء مطلوبیّت خوانده می‌شود. بعضی از بزرگان، مثل آیت الله بروجردی (ره)، آیت الله حکیم (ره) و امام خمینی (ره) قائل به این قول‌اند.

آیت الله بروجردی (ره) نوشته است: «و اعلم أنّه حيث كان التفريق بين العشائين و تأخير العشاء الآخرة إلى ذهاب الشفق، ممّا استقرّت عليه سيرة المسلمين في الصدر الأوّل كان المتبادر من قوله عليه السلام: «من صلّى بين العشائين» بين الوقتين اللذين يصلّي فيهما الفريضتان؛ أعني من ذهاب الحمرة إلى ذهاب الشفق، فلذا قوّينا أنّ‌ وقت الغفيلة ينقضي بذهاب الشفق. و الحاصل: أنّ‌ المتبادر من قوله عليه السلام تشريع صلاة في الوقت الواقع بين الصلاتين المفروض أدائهما في وقت فضيلتهما لا تشريع صلاة بين الصلاتين و إن اخّر العشاء إلى نصف الليل»[3] ؛ بدان که چون فاصله انداختن بین نماز مغرب و عشاء و تأخیر انداختن نماز عشاء تا زمانِ ذهاب شفق، از مواردی است که سیره مسلیمنِ صدر اسلام بر آن مستقر بوده است، منظور از قول امام (ع) که فرموده است: «هر کس بین نماز مغرب و عشاء نماز بخواند»، فاصله‌ی زمانیِ بین وقتِ ادای دو نمازِ واجب است که از پایان سرخیِ بعد از غروب آفتاب تا محو شدنِ کامل شفق ‌می‌باشد. به همین دلیل است که ما معتقدیم که وقتِ نماز غفیله با محو شدن شفق به پایان می‌رسد [و اگر شخص بعد از ذهاب شفق بخواهد نماز غفیله را بخواند باید به رجاء مطلوبیّت بخواند]. خلاصه اینکه، از قول امام (ع) این نکته متبادر می‌شود که امام (ع) در پیِ تشریع نمازی در فاصله‌ی زمانیِ بین دو نمازِ واجب است که هر کدام از آن دو (مغرب و عشاء) باید در وقتِ فضیلتِ خود خوانده شوند، نه اینکه صرفاً به خواندن یک نماز (غفیله) بین دو نماز مغرب و عشاء، توصیه کند، حتی اگر نماز عشا تا نیمه‌شب به تأخیر افتاده باشد، یعنی استحبابِ نماز غفیله در فرضی است که آن نماز بین دو نماز مغرب و عشاء که هر کدام در وقت فضیلتِ خود خوانده شده‌اند، خوانده شود و مقصود، تشریع مطلقِ نیست تا گفته شود که مستحب است که نماز غفیله در بین نماز مغرب و عشاء خوانده شود مطلقا، حتی اگر نماز عشاء تا نصف شب نیز به تأخیر افتد.

آیت الله حکیم (ره) نیز فرموده است: «ثمَّ‌ إن الظاهر من قولهم (ع): «ما بين العشائين» ما بين الفرضين فإنه المتعارف في إطلاق اللفظ المذكور في النصوص و الفتاوى، لا ما بين الوقتين كما يشير إليه أيضاً ما في بعض أخبار الباب من قوله (ع): "ما بين المغرب و العشاء الآخرة"، لكن في جواز الإتيان بها و لو مع تأخير العشاء عن وقتها الفضيلي تأملاً، لإمكان دعوى انصراف النصوص إلى المتعارف في ذلك الزمان من إيقاع المغرب عند غروب الشمس و العشاء وقت الشفق و لا سيما بملاحظة أن في بعض النصوص توقيتها بما بين المغرب و العشاء و من المحتمل قريباً إرادة ما بين الوقتين، فالأحوط عند تأخير العشاء عن وقتها المذكور الإتيان بالغفيلة برجاء المطلوبية»[4] ؛ ظاهراً منظور از عبارت"بین العشائین" (بین دو عشا) در فرمایشات ائمه (علیهم السلام)، فاصله بین دو نماز واجب (مغرب و عشا) است چون متعارف در اطلاق لفظ «بین العشائین» در نصوص و فتاوا همین معناست و فاصله بین دو وقتِ نماز مغرب و عشاء، مراد نیست، کما اینکه آنچه در بعضی از اخبار آمده است که امام (ع) فرموده است: «نماز غفیله، بین نماز مغرب و عشاء خوانده می‌شود» به همین معنا اشاره دارد، لکن در جواز اتیان نماز غفیله بین نماز مغرب و عشاء، هرچند که نماز عشاء از وقت فضیلتِ خود به تأخیر افتاده باشد، تأمل است چون ممکن است که گفته شود که نصوص، به متعارفِ در آن زمان (صدر اسلام) انصراف دارند چرا که متعارف این بوده است که نماز مغرب هنگام غروب خورشید خوانده می‌شده است- مبنای آیت الله حکیم (ره)، این است که با استتار قرص خورشید، مغرب محقق می‌شود- و نماز عشاء در هنگام ذهاب شفق خوانده می‌شده است، خصوصاً با ملاحظه اینکه در بعضی از نصوص آمده است که وقت نماز غفیله زمانِ بین مغرب و عشاء است و محتمل است که مراد این باشد که نماز غفیله بین وقتِ فضیلت مغرب و وقت فضیلتِ عشاء خوانده می‌شود پس، احتیاط این است که اگر نماز عشاء از وقتِ فضیلتش به تأخیر افتاد، نماز غفیله به رجاء مطلوبیّت خوانده می‌شود و به قصد استحباب خوانده نمی‌شود.