موضوع: کتاب الصلاة/بررسی روایت سماعه/

خلاصه جلسه گذشته

بحث در بررسی روایتی بود که شیخ صدوق (ره) در معانی الأخبار آورده است. سند این روایت در جلسه گذشته بررسی شد و نتیجه این شد که سند این روایت، مشکلی ندارد لذا این روایت، صحیحه است.

بررسی دلالت روایت وارد شده در رابطه با استحباب نماز غفیله

برای بررسی دلالت روایت، متن آن ذکر می‌شود؛

قَالَ‌ النَّبِيُّ‌ صَلَّى اللَّهُ‌ عَلَيْهِ‌ وَ آلِهِ‌: «تَنَفَّلُوا فِي سَاعَةِ‌ الْغَفْلَةِ‌ وَ لَوْ بِرَكْعَتَيْنِ‌ خَفِيفَتَيْنِ‌ فَإِنَّهُمَا تُورِثَانِ‌ دَارَ الْكَرَامَةِ»،‌ قِيلَ:‌ يَا رَسُولَ‌ اللَّهِ‌ وَ مَتَى سَاعَةُ‌ الْغَفْلَةِ‌؟ قَالَ:‌ «مَا بَيْنَ‌ الْمَغْرِبِ‌ وَ الْعِشَاءِ‌»[1] .

رسول اکرم (ص) فرموده است که در زمان غفلت، نافله بخوانید، هرچند که دو رکعت خفیف و کوتاه را به‌جا آورید زیرا آن دو رکعت، دار الکرامة (یکی از مقام‌های عالیِ بهشت که تنها فرشتگان با انسان صحبت می‌کنند) را برای انسان به ارمغان می‌آورند. گفته شد که یا رسول الله (ص)، چه زمانی، زمان غفلت است؟ آن حضرت (ص) فرمود: زمان غفلت، زمانِ بین مغرب و عشاء است.

مستفاد از روایت مذکور و بعضی روایات دیگر، این است که بین مغرب و عشاء، زمان غفلت است و انسان در این زمان به خواندن نماز نافله ترغیب شده است، هرچند که در حدّ خواندن دو رکعت نماز کوتاه باشد که بعضی گفته‌اند که این دو رکعت نماز خفیف، دو رکعت نماز مستقل است و بعضی دیگر گفته‌اند که این دو رکعت نماز خفیف، از چهار رکعت نافله مغرب است، یعنی به حمد اکتفا شود و سوره خوانده نشود.

آیا روایت مذکور، بر تشریع و استحباب نماز غفیله با کیفیت معهوده [که به آن اشاره شد] دلالت می‌کند یا اینکه «رکعتین خفیفتین» که در روایت مذکور، آمده است بر معنای دیگری حمل می‌شود؟

آیت الله شیخ عبدالکریم حائری (ره) در کتاب صلاة فرموده است: «و الروايات الأخر الآمرة بالتنفل بين العشاءين و لو بركعتين خفيفتين يحتمل ان يكون المراد منها التأكيد في عدم ترك نافلة المغرب رأسا و يكون مفادها مفاد بعض الاخبار المرخصة للاقتصار على الركعتين من نافلة المغرب و المؤكدة لعدم ترك الجميع»[2] ؛ روایاتی که به نافله خواندن بین نماز مغرب و عشاء [هر چند به اندازه دو رکعت نماز مختصر] امر می‌کنند، احتمال دارد که مراد از این روایات، تأکید بر عدم ترک نافله مغرب به طور مطلق باشد و مفاد این روایات، مفاد بعضی از اخباری است که اجازه داده‌اند که به دو رکعت از نافله مغرب اکتفا شود و تأکید کرده‌اند که همه چهار رکعت نافله مغرب ترک نشود.

پس، محتمل است که روایات، بر خواندن نافله مغرب تأکید داشته باشند به نحوی که می‌خواهند بگویند که نافله مغرب ترک نشود و اگر همه چهار رکعت نافله مغرب نمی‌توانید بخوانید، حداقل دو رکعت از آن را به صورت مختصر و کوتاه بخوانید، یعنی اگر وقت برای خواندن چهار رکعت نباشد، حداقل دو رکعت از آن را بخوانید.

در کلمات آیت الله خویی (ره) نیز همین احتمال نسبت به دلالت روایات بر استحباب نماز غفلیه مطرح شده است: «على أن الدلالة قاصرة، إذ لم يظهر منها أنها صلاة أُخرى مغايرة للنافلة و لعلها هي و يكون التعبير بالخَفّة إشارة إلى الاكتفاء بالمرتبة النازلة و هي العارية عن غير الفاتحة كما أُشير إليه في بعض الروايات من تفسير الخَفيفتين بقوله: "يقرأ فيهما الحمد وحدها"»[3] .

آیت الله خویی (ره) برای اثبات قول خود، مبنی بر عدم دلالت روایت بر استحباب نماز غفیله فرموده است که روایت از دلالت بر استحباب نماز غفیله قاصر است زیرا از روایت به دست نمی‌آید که آن نماز، نمازی مغایر با نماز نافله است و شاید همان نماز نافله باشد و تعبیر خفیف که در روایت آمده است به مرتبه پایین نماز نافله اشاره دارد و آن نماز نافله‌ای است که سوره نداشته باشد، کما اینکه در بعضی از روایات به این نکته اشاره شده است و در تفسیر دو رکعت نماز خفیف گفته‌اند که مراد این است که در آن دو رکعت، حمد به تنهایی و بدون سوره قرائت می‌شود.

آیت الله خویی (ره) برای کلام خود دو مؤید نیز ذکر کرده است؛

مؤید اول، روایاتی است که بر این دلالت دارند که معصومین (ع) بعد از نماز مغرب، بیشتر از چهار رکعت نافله مغرب نمی‌خوانده‌اند. آیت الله خویی نوشته است: «و يؤيّده: ما حُكي عنهم (عليهم السلام) من أنهم لم يصلوا بعد المغرب أزيد من أربع ركعات نافلتها»[4] ؛ و آنچه از ائمه (ع) حکایت شده است، مبنی بر اینکه بعد از نماز مغرب، بیشتر از چهار رکعت نافله مغرب نمی‌خوانده‌اند، عدم دلالت روایات بر استحباب نماز غفیله را تأیید می‌کند [، بلکه منظور، این است که اگر نمی‌توانید چهار رکعت نافله مغرب را بخوانید، حداقل دو رکعت از آن را بخوانید].

مؤید دوم، روایاتی است که از خواندن نماز مستحبی در وقت نمازهای واجب نهی کرده‌اند.

آیت الله خویی (ره) در این رابطه نوشته است: «و بالجملة: فالركعتان قابلتان للانطباق على نافلة المغرب و معه لا وثوق بإرادة غيرها فلا يَسَعُنا رفعُ اليد عن العمومات الناهية عن التَطَوُّع في وقت الفريضة بمثل ذلك»[5] ؛ دو رکعت نماز مذکور [که در روایات به آن اشاره شده است]، قابلیّت انطباق بر نافله مغرب را دارند و با وجود این احتمال، نمی‌شود به طور قطعی و یقینی غیر نافله مغرب را اراده کرد پس، نمی‌توان از عموماتی که از خواندن نماز نافله در وقت نماز واجب نهی کرده است دست برداشت.

پاسخ از مؤید اول، این است که طبق آنچه که بررسی شده است در هیچ روایتی نیامده است که معصومین (ع) بعد از نماز مغرب فقط چهار رکعت نافله مغرب می‌خوانده‌اند. بله! قبول داریم که در روایات دالِّ بر رواتب یومیه، از نماز غفیله ذکری به میان نیامده است [چون رواتب نمازهای یومیه، دو برابر فرائض است و چون فرائض هفده رکعت‌اند پس، نوافل سی و چهار رکعت می‌باشند و لذا دو رکعت نماز غفیله جزء رواتب یومیه نیست و نماز غفیله یک نماز مستقل است]. بنابراین، این مؤید پذیرفته نیست.

پاسخ از مؤید دوم، این است که کلام آیت الله خویی (ره) ذیل مؤیّد دوم با مبنای مختار ایشان هم‌خوانی ندارد چرا که؛

اولاً، ایشان روایات ناهیه از خواندن نماز نافله در وقت فریضه را بر کراهت [أقل الثواب] حمل کرده است یا اینکه گفته است که این روایات، ارشاد به أفضلیّت خواندن نماز فریضه در تزاحم با خواندن نافله دارند؛

ثانیاً، بحث در مورد استحباب نماز غفیله، ناظر به خواندن نماز غفیله در وقت نماز فریضه [، یعنی وقت اختصاصیِ نماز مغرب و عشاء] نیست تا مشمول روایات نهی از خواندن نافله در وقت فریضه قرار بگیرد، بلکه بحث در خواندن نماز غفیله در بین نماز مغرب و عشاء است بنابراین، روایات ناهیه از خواندن نماز مستحبی در وقت فریضه ربطی به مانحن‌فیه ندارد؛

ثالثاً، روایات ناهیه از خواندن نماز نافله در وقت فریضه، ناظر به نوافلِ مبتدئه (نوافلی که دلیل خاص ندارد،) می‌باشد و ناظر به نوافلی که دلیل خاص دارد، نیست.