موضوع: کتاب الصلاة/کیفیت انجام دادن نوافل/ حکم خواندن قنوت در نماز شفع

خلاصه جلسه گذشته

سخن در استحباب یا عدم استحباب قنوت در نماز شفع بود. عرض شد که به نظر مرحوم سید (ره)، أقوی این است که خواندن قنوت در رکعت دوم نماز شَفع مستحب است. در ادامه سخن صاحب مفتاح الکرامة ذکر شد.

بنابراین، مشهور معتقدند که خواندن قنوت در رکعت دومِ نماز شفع مستحب است، اما در مقابل قول مشهور، بعضی از متأخرین، مثل صاحب مدارک (ره)، شیخ بهائی (ره)، صاحب حدائق (ره) و صاحب ذخیرة (محقق سبزواری (ره)) معتقدند که خواندن قنوت در رکعت دومِ نماز شفع مستحب نیست.

نظر مختار، این است که مقتضای اطلاقات ادله استحبابِ قنوت شامل نماز شفع نیز می‌شود لذا خواندن قنوت در نماز شفع همانند سایر نمازها، مستحب است.

ادله قائلین به عدم استحباب قنوت در نماز شفع

روایت عبدالله بن سنان

مُحَمَّدُ بْنُ‌ الْحَسَنِ‌ بِإِسْنَادِهِ‌ عَنِ‌ اَلْحُسَيْنِ‌ بْنِ‌ سَعِيدٍ عَنْ‌ فَضَالَةَ‌ عَنِ‌ اِبْنِ‌ سِنَانٍ‌ يَعْنِي عَبْدَ اللَّهِ‌ عَنْ‌ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ‌ عَلَيْهِ‌ السَّلاَمُ؛‌ قَالَ‌: «الْقُنُوتُ‌ فِي الْمَغْرِبِ‌ فِي الرَّكْعَةِ‌ الثَّانِيَةِ‌ وَ فِي الْعِشَاءِ‌ وَ الْغَدَاةِ‌ مِثْلُ‌ ذَلِكَ‌ وَ فِي الْوَتْرِ فِي الرَّكْعَةِ‌ الثَّالِثَةِ»[1] ‌.

امام صادق (ع) در این روایت فرموده است که در نماز مغرب، عشاء و نماز صبح، قنوت در رکعت دوم خوانده می‌شود و در نماز وتر (مجموع نماز شفع و وتر) در رکعت سوم خوانده می‌شود.

نکته: ابن سنان دو مصداق دارد؛ اولی، عبدالله بن سنان است که از أجلّاء ثقات است و مورد اعتماد است و روایاتِ منقول از او مورد اعتناء واقع می‌شود و دیگری، محمدبن سنان است که وثاقتش محل بحث و نظر است.

بررسی سند روایت مذکور

طریق شیخ طوسی (ره) در کتاب فهرست و مشیخه تهذیب به حسین‌بن سعید اهوازی،صحیح است. فضاله‌بن ایوب نیز از أجلّاء و ثقات است و بنا بر قولی در زمره اصحاب اجماع است. حسین‌بن سعید اهوازی و عبدالله بن سنان نیز از أجلّاء ثقات امامیه می‌باشند بنابراین، روایت مذکور از نظر سند مشکلی ندارد و صحیحه است.

بررسی دلالت روایت مذکور

تقریب استدلال به روایت مذکور بر عدم استحباب قنوت در نماز شفع این است که امام صادق (ع) در این روایت فرموده است که قنوت در نماز مغرب، عشاء و نماز صبح در رکعت دوم خوانده می‌شود و در نماز وتر (مجموع نماز شفع و وتر) در رکعت سوم خوانده می‌شود.

کلام صاحب حدائق (ره) در رابطه با عدم مشروعیّت قنوت در نماز شفع

صاحب حدائق (ره) گفته است که از تعبیر «وَ فِي الْوَتْرِ فِي الرَّكْعَةِ‌ الثَّالِثَةِ» که در روایت مذکور آمده است، استفاده می‌شود که قنوت در نماز وتر به رکعت سوم محصور شده است و لذا از این حصر استفاده می‌شود که خواندن قنوت در رکعت دوم نماز شفع استحباب ندارد.

به عبارت دیگر، «القنوتُ» در روایت مذکور (الْقُنُوتُ‌ فِي الْمَغْرِبِ‌ فِي الرَّكْعَةِ‌ الثَّانِيَةِ‌ وَ فِي الْعِشَاءِ‌ وَ الْغَدَاةِ‌ مِثْلُ‌ ذَلِكَ‌)، مبتدا است و عبارت «فِي الْمَغْرِبِ» ظرف لغو است. توضیح اینکه، به جار مجرور، تعبیر ظرف نیز اطلاق می‌شود و اگر متعلّق ظرف از افعال عموم [افعال عموم نزد ارباب عقول، کون است و ثبوت است و وجود است و حصول] باشد یک حکم دارد و اگر متعلّق ظرف از افعال خصوص باشد حکم دیگری دارد، یعنی گاهی ظرف، ظرف لغو است و گاهی ظرفِ مستقر است.

پس، گاهی ظرف، متعلق به افعال عموم است که در این صورت ظرف [، یعنی جار و مجرور]، ظرف مستقر است، مانند «زیدٌ فی الدار» که «فی الدار» جار و مجرور است و خبر برای «زید» است و متعلق این جار و مجرور، یکی از افعال عموم است که در اینجا به «فی الدار» ظرف مستقر گفته می‌شود، یعنی «زیدٌ موجودٌ فی الدار» و دلیل اینکه به «فی الدار» ظرف مستقر گفته می‌شود این است که ضمیر «هو» در آن در تقدیر گرفته شده است، یعنی گویا این‌گونه بوده است: «زیدٌ موجودٌ هو فی الدار» که این ضمیر مستقر، رابط بین مبتدا و خبر است، اما اگر متعلقِ ظرف از افعال خصوص، مثل ضرب، جاء و امثال آن یا از اسماء مشتق یا مصدر باشد، در این صورت، ظرف، ظرف لغو خواهد بود زیرا ضمیری مستقر نیست.

صاحب حدائق گفته است که «القنوت» در روایت مذکور، مبتدا است و «فی المغرب» ظرف لغو است که متعلق به «القنوت» است و خبر «القنوت»، «فی الرکعة الثانیة» است بنابراین، معنای روایت این می‌شود که قنوت در نماز مغرب فقط در رکعت دوم قرار دارد و نسبت به فقره محل بحث (وَ فِي الْوَتْرِ فِي الرَّكْعَةِ‌ الثَّالِثَةِ)، قنوت فقط در رکعت سوم نماز وتر خوانده می‌شود و خواندن قنوت در رکعت دوم نماز شفع مشروع نیست. اما دلیل اینکه گفته شد که قنوت منحصر در رکعت سوم از نماز وتر است، این است که هر گاه مبتدا، محلّای به الف و لام باشد، مبتدا محصور به خبر می‌شود، مثل اینکه اگر گفته شود: «المجاهدُ زیدٌ»، مبتدا که «المجاهد» باشد در خبر که «زید» است محصور شده است و در مانحن‌فیه نیز که گفته شده است: « [القنوت] فِي الْوَتْرِ فِي الرَّكْعَةِ‌ الثَّالِثَةِ» قنوت که مبتدا است در خبر که «فی الرکعة الثالثة» باشد محصور شده است پس، وقتی به دو رکعتِ شفع و یک رکعت وتر، مجموعاً وتر گفته می‌شود در این صورت، قنوت فقط در رکعت سوم خوانده می‌شود و مفهوم حصر که به آن اشاره شد مشروعیّتِ قنوت را از رکعت دومِ نماز شفع نفی می‌کند و آن را به رکعت سوم محصور می‌کند[2] .

کلام آیت الله خویی (ره) و اشکال ایشان بر کلام صاحب حدائق (ره)

آیت الله خویی (ره) فرموده است: «إن استفادة الحصر المزبور من صحيحة ابن سنان موقوفة على أن يكون قوله (عليه السلام) «في المغرب» و كذا ما بعده قيداً للقنوت الذي هو المبتدأ ليكون الخبرُ قولَه (عليه السلام) «في الركعة الثانية» حتى يقال إن مقتضى حصرِ المبتدأ في الخبر المستفاد من تعريفه باللام هو اختصاص القنوت في الوتر بالركعة الثالثة»[3] ؛ استفاده حصر مزبور از صحیحه ابن سنان متوقّف بر این است که قول امام صادق (ع) که فرموده است: «فی المغرب» و همچنین، ما بعدش (وَ فِي الْعِشَاءِ‌ وَ الْغَدَاةِ‌)، قید برای قنوت [که مبتدا است] باشد تا «فی الرکعة الثانیة» که در کلام امام صادق (ع) آمده است خبر برای «القنوت» باشد تا درست باشد که گفته شود که حصر مبتدا در خبر که از محلّای به الف و لام بودن مبتدا استفاده می‌شود، اختصاص قنوت در رکعت سوم از نماز وتر است. [خلاصه اینکه، استفاده حصر از صحیحه ابن سنان متوقف بر این است که قید «فی المغرب»، «فی العشاء»، «فی الغداة» و «فی الوتر» قید برای «القنوت» باشند تا «فی الرکعة الثانیة» و «فی الرکعة الثالثة» خبر برای «القنوت» باشد که در این صورت می‌توان حصر مزبور را استفاده کرد].

بحث جلسه آینده: ادامه سخن آیت الله خویی (ره) و اشکال ایشان بر کلام صاحب حدائق (ره)، ان‌شاءالله، در جلسه آینده بیان خواهد شد.