موضوع: کتاب الصلاة // تعداد نوافل

خلاصه جلسه گذشته

بحث در بیان نظر محقق داماد (ره) در جمع بین طوایف چهارگانه روایات در رابطه با عدد نوافل بود. ایشان فرمود که صحیحه زراره بر انحصار عددِ نوافل به بیست و هفت رکعت دلالت ندارد زیرا سائل که در این روایت از امام باقر (ع) سؤال کرده است شخصی تاجر بوده است و آن حضرت (ع) به مقتضای شرایطی که آن شخص تاجر داشته است، به عنوان تخفیف به او فرموده است که نوافل را بیست و هفت رکعت بخواند و این به معنای انحصار نوافل به بیست و هفت رکعت نیست بنابراین، بیست هفت رکعت، حداقلِ نوافل یومیه است و از بیان امام باقر (ع) استفاده نمی‌شود که اگر کسی بیشتر از آن را بخواند مشکلی داشته باشد پس، ذکر بیست و هفت رکعت از طرف امام باقر (ع) به خاطر تخفیف بوده است و با سی و چهار رکعت منافاتی ندارد.

البته از روایت موثقه زراره مُحَمَّدُ بْنُ‌ الْحَسَنِ‌ بِإِسْنَادِهِ‌ عَنِ‌ اَلْحُسَيْنِ‌ بْنِ‌ سَعِيدٍ [الأهوازی] عَنْ‌ صَفْوَانَ‌ عَنِ‌ اِبْنِ‌ بُكَيْرٍ عَنْ‌ زُرَارَةَ‌؛ قَالَ‌: قُلْتُ‌ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ‌ عَلَيْهِ‌ السَّلاَمُ‌: مَا جَرَتْ‌ بِهِ‌ السُّنَّةُ‌ فِي الصَّلاَةِ‌؟ فَقَالَ:‌ «ثَمَانُ‌ رَكَعَاتِ‌ الزَّوَالِ‌ وَ رَكْعَتَانِ‌ بَعْدَ الظُّهْرِ وَ رَكْعَتَانِ‌ قَبْلَ‌ الْعَصْرِ وَ رَكْعَتَانِ‌ بَعْدَ الْمَغْرِبِ‌ وَ ثَلاَثَ‌ عَشْرَةَ‌ رَكْعَةً‌ مِنْ‌ آخِرِ اللَّيْلِ‌ مِنْهَا الْوَتْرُ وَ رَكْعَتَا الْفَجْرِ» قُلْتُ:‌ فَهَذَا جَمِيعُ‌ مَا جَرَتْ‌ بِهِ‌ السُّنَّةُ‌؟ قَالَ:‌ «نَعَمْ»،‌ فَقَالَ:‌ أَبُو الْخَطَّابِ‌ أَ فَرَأَيْتَ‌ إِنْ‌ قَوِيَ‌ فَزَادَ؟ قَالَ‌: فَجَلَسَ‌ وَ كَانَ‌ مُتَّكِئاً فَقَالَ:‌ «إِنْ‌ قَوِيتَ‌ فَصَلِّهَا كَمَا كَانَتْ‌ تُصَلَّى ‌وَ كَمَا لَيْسَتْ‌ فِي سَاعَةٍ‌ مِنَ‌ النَّهَارِ فَلَيْسَتْ‌ فِي سَاعَةٍ‌ مِنَ‌ اللَّيْلِ‌ إِنَّ‌ اللَّهَ‌ يَقُولُ‌ "وَ مِنْ‌ آناءِ‌ اللَّيْلِ‌ فَسَبِّحْ[1] [2] استفاده می‌شود که امام صادق (ع) با تعبیر «فَهَذَا جَمِيعُ‌ مَا جَرَتْ‌ بِهِ‌ السُّنَّةُ‌» تصریح کرده است که عدد نوافل بیست و هفت رکعت است و لذا این روایت با روایات طایفه اول که بر سی و چهار رکعت بودن نوافل دلالت دارد منافات دارد و چاره‌ای نیست مگر اینکه این روایت بر تقیه حمل شوند.

محقق داماد (ره) فرموده است: «و لا مَخلص منها إلاّ بالحمل على التقيّة، کما ما يشهد له و لما مرّ مضافا إلى عدم عمل الأصحاب و إعراضهم»[3] ؛ چاره‌ای نیست مگر اینکه این روایت (موثقه زراره) [که بر بیست و هفت رکعت بودن نوافل دلالت دارد] بر تقیّه حمل شود، به علاوه اینکه اصحاب نیز بر طبق این روایت عمل نکرده‌اند و از آن اعراض کرده‌اند.

پس، وجه جمع بین روایات دال بر بیست و هفت رکعت بودن نوافل با سایر روایات این است که گفته شود که بیست و هفت رکعت بودن نوافل یا از باب تخفیف بوده است یا از باب تقیه بوده است.

اما روایت صحیحه ابوبصیر مُحَمَّدُ بْنُ‌ الْحَسَنِ‌ بِإِسْنَادِهِ‌ عَنِ‌ اَلْحُسَيْنِ‌ بْنِ‌ سَعِيدٍ عَنْ‌ حَمَّادِ بْنِ‌ عِيسَى عَنْ‌ شُعَيْبٍ‌ عَنْ‌ أَبِي بَصِيرٍ؛ قَالَ‌: سَأَلْتُ‌ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ‌ عَلَيْهِ‌ السَّلاَمُ‌ عَنِ‌ التَّطَوُّعِ‌ بِاللَّيْلِ‌ وَ النَّهَارِ، فَقَالَ‌: «الَّذِي يُسْتَحَبُّ‌ أَنْ‌ لاَ يُقْصَرَ عَنْهُ‌ ثَمَانُ‌ رَكَعَاتٍ‌ عِنْدَ زَوَالِ‌ الشَّمْسِ‌ وَ بَعْدَ الظُّهْرِ رَكْعَتَانِ‌ وَ قَبْلَ‌ الْعَصْرِ رَكْعَتَانِ‌ وَ بَعْدَ الْمَغْرِبِ‌ رَكْعَتَانِ‌ وَ قَبْلَ‌ الْعَتَمَةِ‌ رَكْعَتَانِ‌ وَ مِنَ‌ السَّحَرِ ثَمَانُ‌ رَكَعَاتٍ‌ ثُمَّ‌ يُوتَرُ وَ الْوَتْرُ ثَلاَثُ‌ رَكَعَاتٍ‌ مَفْصُولَةٍ‌ ثُمَّ‌ رَكْعَتَانِ‌ قَبْلَ‌ صَلاَةِ‌ الْفَجْرِ وَ أَحَبُّ‌ صَلاَةِ‌ اللَّيْلِ‌ إِلَيْهِمْ‌ آخِرُ اللَّيْلِ[4] ‌ که بر بیست و نُه رکعت بودن نوافل دلالت داشت نیز با روایات دال بر بیش از بیست و نه رکعت بودن نوافل، یعنی روایات دال بر سی و چهار رکعت و روایات دال بر سی و سه رکعت] منافات ندارد. محقق داماد (ره) فرموده است که فرمایش امام صادق (ع) که فرموده است: «الَّذِي يُسْتَحَبُّ‌ أَنْ‌ لاَ يُقْصَرَ عَنْهُ...‌» به حداقل نوافل اشاره دارد و بیان حداقل با حداکثر که سی و چهار رکعت است منافات ندارد بنابراین، این روایت، استحباب بیشتر از بیست و نه رکعت را نفی نمی‌کند. محقق داماد (ره) در ادامه فرموده است که سایر روایات وارد شده نیز از این باب می‌باشند، یعنی آن روایات به حداقل اشاره دارند که آن حداقل، گاهی در قالب بیست و هفت رکعت می‌باشد و گاهی در قالب بیست و نُه رکعت می‌باشد.

محقق داماد (ره) در ادامه فرموده است: «فإنها ظاهرة في أنّ‌ تمام صلاته صلّى اللّه عليه و آله منحصرة في هذا التسع و العشرين و حينئذ فلا تقاوم ما مرّ من أنّه صلّى اللّه عليه و آله كان يأتي بأكثر من هذا لعدم سند لها، مع احتمال اختصاص هذا المقدار بآخر عمره الشريف الذي قد ضَعُف صلّى اللّه عليه و آله فيه (فتأمّل) مع أنه لو سلّمت معارضتها كانت محمولة على التقيّة، لما عرفت و حملها على التقيّة كحمل سابقتها لا ينافي عدم نقل الفتوى بمضمونها من العامة، إذ لعلّ‌ فتواهم لم تصل إلينا مع وجودها في زمان صدور الرواية مع أنه ليس وجه التقية منحصرة بموافقة العامّة، فيمكن التقيّةُ لأنفسهم (صلوات اللّه عليهم) باختلاف الفتوى حتّى عُدّوا عند النّاس كأحد مفتي العامّة فلا يسعوا عليهم الأعداء (لعنهم اللّه تعالى) هذا و يُمكن التقيّة للأصحاب حتى يعمَلوا بما لا يوافق فتوى أئمّة الشيعة عليهم السّلام فلا يَعرفُهم الناس بالتشيّع بل بمسلك آخر غير مسلكهم عليهم السّلام و مسلك فقهاء العامّة (خذلهم اللّه) فتحصّل: أنّ‌ الأقوى كما عليه الأصحاب (قدس سرهم) كون النوافل أربعا و ثلاثين ركعة»[5] .

محقق داماد (ره) فرموده است: همانا، مرسله صدوق [قَالَ‌ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَيْهِ‌ السَّلاَمُ: «كَانَ‌ رَسُولُ‌ اللَّهِ‌ صَلَّى اللَّهُ‌ عَلَيْهِ‌ وَ آلِهِ‌ لاَ يُصَلِّي بِالنَّهَارِ شَيْئاً حَتَّى تَزُولَ‌ الشَّمْسُ‌ وَ إِذَا زَالَتْ‌ صَلَّى ثَمَانِيَ‌ رَكَعَاتٍ‌ وَ هِيَ‌ صَلاَةُ‌ الْأَوَّابِينَ... فَهَذِهِ‌ صَلاَةُ‌ رَسُولِ‌ اللَّهِ‌ صَلَّى اللَّهُ‌ عَلَيْهِ‌ وَ آلِهِ‌ الَّتِي قَبَضَهُ‌ اللَّهُ‌ عَزَّ وَ جَلَّ‌ عَلَيْهَا»[6] ] در این ظهور دارد که رسول اکرم (ص) بیست و نُه رکعت نافله می‌خوانده است، اما این مرسله توان مقاومت در مقابل روایات دال بر بیشتر از بیست و نُه رکعت بودن نوافل را ندارد زیرا این مرسله از حیث سند مشکل دارد، به علاوه اینکه احتمال دارد که بیست و نُه رکعت به آخر عمر شریف پیامبر (ص) که آن حضرت (ص) ضعیف شده بود، اختصاص داشته باشد، هرچند این احتمال جای تأمل دارد [چون ممکن است که گفته شود که احتمال ضعف برای پیامبر (ص) بی‌معناست] و مضاف بر آن، بر فرض که پذیرفته شود که این مرسله از حیث سند مشکلی ندارد و با روایات دال بر بیشتر از بیست و نُه رکعت معارض است، عرض می‌شود که این روایت بر تقیه حمل می‌شود و حمل این روایت بر تقیه، مثل حمل روایات دال بر بیست و هفت رکعت بر تقیه است و این حملِ بر تقیه با عدم نقل فتوا از جانب اهل سنّت به مضمون روایتِ دال بر بیست و نُه رکعت منافاتی ندارد [تا گفته شود چون فتوایی از عامّه مبنی بر بیست و نُه رکعت بودنِ نوافل وجود ندارد پس، نمی‌شود این روایت را بر تقیه حمل کرد] زیرا ممکن است که با اینکه فتوای عامّه در زمان صدور روایت از جانب امام (ع) وجود داشته است، لکن آن فتوا به دست ما نرسیده باشد- البته آیت الله مؤمن (ره) که درس محقق (ره) را تقریر کرده است، حاشیه‌ای دارد که در آنجا گفته است که از طرف عامّه بر بیست و نُه رکعت بودن نوافل فتوا وارد شده است- با اینکه وجه تقیّه به موافقت با عامّه منحصر نیست پس، ممکن است که تقیّه معصومین (ع) به خاطر خودشان بوده است و این به خاطر اختلاف فتواهایی بوده است که بین عامّه وجود داشته است و ائمه (ع) نیز می‌خواسته‌اند به گونه‌ای فتوا بدهند که نزد اهل سنّت یکی از علمای عامّه محسوب شوند تا دشمنان بر علیه آنها تلاش نکنند و ممکن است که تقیه به خاطر [حفظ جان] اصحاب بوده است تا اینکه بر طبق چیزی عمل کنند که با فتوای ائمه شیعه موافق نبوده باشد و مردم آنان را به عنوان شیعه نشناسند، بلکه آنها را به مسلک دیگری غیر از مسلکه ائمه (ع) بشناسند. نتیجه اینکه، أقوی این است که نوافل، سی و چهار رکعت می‌باشند، کما اینکه اصحاب نیز بر طبق سی و چهار رکعت عمل کرده‌اند.

نظرمختار، در رابطه با جمع بین روایات مختلف درباره عدد نوافل

نظر مختار، همانند نظر آیت الله حکیم (ره) و آیت الله خویی (ره) این است که جمع بین طایفه اول (روایات دال بر سی و چهار رکعت بودنِ نوافل) و طایفه دوم (روایات دال بر سی و سه رکعت بودنِ نوافل) به این نحو است که بعضی از این روایات بر جعل اولی مطابق است و برخی دیگر بر جعل ثانوی مطابق است و گفته شود که حاصل جمع این دو طایفه از روایات این است که نماز وُتیره به عنوان جعل ثانوی و بدل از نماز وتر قرار داده شده است.