ادلة صحة عقود مستحدثة؛ دلیل اول؛ امر دوم/عقود مستحدثه /فقه اقتصادی

موضوع: فقه اقتصادی/عقود مستحدثه /ادلة صحة عقود مستحدثة؛ دلیل اول؛ امر دوم

خلاصه مباحث گذشته

بحث در مورد عقود مستحدثه (قراردادهای جدید)، به یک مسئله بسیار مهم حقوقی و اقتصادی می‌پردازد و آن این است که: آیا عقود مستحدثه صحیح هستند یا خیر؟

استدلال اول: آیه «اوفوا بالعقود»

در این مرحله، به این سؤال پاسخ می‌دهیم که آیا کلمه «عقود» در آیه ﴿أَوْفُوا بِالْعُقُودِ﴾[1] شامل عقود مستحدثه نیز می‌شود یا خیر؟ در اینجا وارد بحث «لزوم عقد» و دلالت امر در «اوفوا» نمی‌شویم. گفته شد که «الف و لام» در «العقود» دلالت بر کل و عموم (استغراق یا جنس) دارد؛ اما سؤال این است که آیا «العقود» شامل عقود مستحدثه نیز می‌شود یا خیر؟ این، محل بحث ماست.

نظریه سوم: مراد از عقود، عهود نبی برای امیرالمؤمنین

برخی از علما، از جمله محقق نراقی قدس سره، فرموده‌اند[2] که مراد از «عقود»، عهودی است که پیامبر اکرم (ص) برای امیرالمؤمنین (ع) گرفته‌اند. این مسئله به همان عهدی اشاره دارد که پیامبر اکرم (ص) در امر ولایت برای امیرالمؤمنین (ع) گرفتند. روایت این موضوع در تفسیر علی بن ابراهیم قمی قدس سره از ابن ابی عمیر نقل شده است. امام جواد (ع) در تفسیر آیه ﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ﴾ فرمودند:

قال عليُّ بن إبراهیم: أَخْبَرَنَا الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَامِرٍ عَنِ الْمُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَصْرِيِّ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ الثَّانِي فِي قَوْلِهِ: ﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ﴾ قَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ عَقَدَ عَلَيْهِمْ لِعَلِيٍّ بِالْخِلَافَةِ فِي عَشَرَةِ مَوَاطِنَ، ثُمَّ أَنْزَلَ اللَّهُ «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ» الَّتِي عُقِدَتْ عَلَيْكُمْ لِأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ.[3]

ترجمه: علی بن ابراهیم گفت: حسین بن محمد بن عامر از معلی بن محمد بصری از ابن ابی عمیر از امام جواد (ع) درباره آیه «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ» نقل کرده است که فرمود: رسول خدا (ص) در ده موطن برای علی (ع) خلافت را عقد بست، سپس خداوند این آیه را نازل کرد: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید، به عقودی که برای امیرالمؤمنین (ع) بر شما بسته شده است، وفا کنید.» رسول خدا (ص) در ده موطن، امر ولایت را برای امیرالمؤمنین (ع) بیان کردند و عقد بر امر ولایت صورت گرفت. سپس خداوند این آیه را نازل کرد: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ التی عُقِدَتْ عَلَیکُم لِأَمِیرِالمؤمنین (ع)».

ایراد اول: ضعف سند به دلیل وجود معلی بن محمد

نجاشی قدس سره درباره یکی از راویان این سند، یعنی معلی بن محمد، فرموده است:

مُعلّى بن محمد البصري‌ أبو الحسن مضطرب الحديث و المذهب و كتبه قريبة.[4]

معلی بن محمد بصری، ابوالحسن، در حدیث و مذهب مضطرب است و کتاب‌های او نزدیک (به صحت) هستند.

همچنین ابن غضائری قدس سره درباره او گفته است:

يعرف حديثه و ينكر و يروي عن الضعفاء و يجوز أن يخرج شاهدا.[5]

حدیث او شناخته‌شده و مورد انکار است. او از افراد ضعیف روایت می‌کند و تنها می‌توان از او به‌عنوان شاهد استفاده کرد.

سید مجاهد قدس سره نیز با استفاده از عبارت نجاشی، معلی بن محمد را تضعیف کرده است. [6]

جواب اول: اضطراب در حدیث و مذهب، مانع وثاقت نیست

محقق خویی[7] قدس سره می‌فرماید: ظاهر این است که معلی بن محمد ثقه بوده و می‌توان بر روایات او اعتماد کرد. حتی اگر او در حدیث و مذهب مضطرب باشد، این امر مانع وثاقت او نیست. از طرفی، اضطراب در مذهب او نیز ثابت نشده است. اضطراب در حدیث به این معناست که:

«قد یروی ما یعرف ویروی ما ینکر.»

گاهی چیزی که شناخته‌شده است و گاهی چیزی که مورد انکار واقع شده است را نقل می‌کند.

ایشان می‌فرمایند: این مسئله منافاتی با وثاقت ندارد. ممکن است آنچه نقل می‌کند از نظر برخی صحیح نباشد، اما این به معنای دروغ‌گویی او نیست. بنابراین، اضطراب در حدیث، به معنای اضطراب در خود شخص نیست و منافاتی با وثاقت او ندارد.

محقق خویی قدس سره همچنین درباره کلام ابن غضائری قدس سره که گفته است:

«يعرف حديثه و ينكر و يروي عن الضعفاء و يجوز أن يخرج شاهدا.»

حدیث او شناخته‌شده و مورد انکار است. او از افراد ضعیف روایت می‌کند و تنها می‌توان از او به‌عنوان شاهد استفاده کرد.

می‌فرماید: نقل از افراد ضعیف، به عمل به آنچه او از ثقات روایت کرده است، ضرری نمی‌زند و به این معنا نیست که خود راوی ثقه نبوده است.

جواب دوم: ثبوت وثاقت معلی بن محمد از طریق توثیقات عامه

وثاقت معلی بن محمد از طریق توثیقات عامه نیز اثبات می‌شود. در درس رجال گفته شده که اثبات وثاقت و ضعف، منحصر به توثیق خاص و ضعف خاص نیست، بلکه می‌توان از توثیقات عامه نیز استفاده کرد.

رجال تفسیر قمی

یکی از توثیقات، تفسیر قمی است. نام معلی بن محمد هم در بخش اول کتاب به‌عنوان «معلی بن محمد بصری» و هم در بخش دوم ذکر شده است. بنابراین، او از جانب علی بن ابراهیم قمی قدس سره نیز توثیق می‌شود.

رجال کامل الزیارات

او از رجال کامل الزیارات[8] است؛ بنابراین، شامل توثیق ابن قولویه قدس سره نیز می‌شود.

نقل بزرگان و اجلاء

بزرگان و اجلاء از او روایت کرده‌اند، مانند:

    • احمد بن محمد بن خالد برقی[9] قدس سره

    • سعد بن عبدالله اشعری[10] [11] قدس سره

    • همچنین، افرادی مانند حسین بن محمد بن عامر اشعری قدس سره (استاد کلینی قدس سره) از او روایت کرده‌اند.

ایراد دوم: عدم صلاحیت روایت برای تخصیص عمومات کتاب

سید مجاهد قدس سره فرموده است: این روایت، صلاحیت تخصیص عمومات کتاب را ندارد؛ خصوصاً در جایی که فهم اکثر اصحاب نیز بر خلاف آن باشد. خداوند فرموده است:

﴿اوفوا بالعقود﴾[12]

که هم شامل مسئله ولایت (که اصل دین است) و هم شامل همه فروعات دین در عهدها و عقود می‌شود.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

در نهایت، به نظر می‌رسد که شأن نزول، مورد، یا تطبیقات آیه منافاتی با عموم آیه ندارد. بنابراین، آیه شامل همه عقود، از جمله عقود مستحدثه، می‌شود.