صحت عقود مستحدثه؛ نظریه اول؛ دلیل اول؛ امر دوم: معنای کلمه عقود/عقود مستحدثه /فقه اقتصادی

موضوع: فقه اقتصادی/عقود مستحدثه /صحت عقود مستحدثه؛ نظریه اول؛ دلیل اول؛ امر دوم: معنای کلمه عقود

نظریه اول: صحت عقود مستحدثه

دلیل اول: اطلاق آیه «أوفوا بالعقود»

امر دوم: معنای کلمه عقود

خلاصه مباحث گذشته

بحث درباره «العقود» به این نتیجه رسید که عقود مستحدثه صحت شرعی دارند. ما به آیه «أوفوا بالعقود» تمسک کرده‌ایم و ادله دیگری نیز در این زمینه داریم. در آیه «أوفوا بالعقود» الف و لام را بررسی کردیم و وارد بررسی کلمه «عقود» شدیم تا مشخص شود که عقود به چه معناست. چندین معنا برای این کلمه ذکر شده است:

معنای اول: عهد

معنای اول که شیخ انصاری (قدس سره) ذکر کرده‌اند این است که «عقود» به معنای «عهود» است. ایشان برای این مسئله شاهدی نیز آورده‌اند که صحیحه عبدالله بن سنان است. گفتیم سند این روایت صحیح است. در این روایت آمده است:

از امام صادق (علیه‌السلام) در تفسیر قمی نقل شده است: «أوفوا بالعقود یعنی بالعهود».

اشکال محقق اصفهانی[1] (قدس سره) بر بیان شیخ انصاری (قدس سره)

مرحوم محقق اصفهانی (قدس سره) فرمودند: اگر «عقود» به معنای عقود اصطلاحی باشد، تفسیر آن به «عهود» صحیح است؛ زیرا هر عقد اصطلاحی از مصادیق عهود است. اما عکس آن صحیح نیست؛ یعنی هر عهدی عقد اصطلاحی نیست. اما اگر «عقد» را به معنای عقد اصطلاحی معنا نکنیم، از نظر لغوی کلمه «عقود» به «عهود» تفسیر نمی‌شود.

«عقد» در بسیاری از موارد لغوی معناهای متفاوتی دارد، مانند ﴿النفاثات فی العقد﴾[2] . بنابراین، در مرحله اول باید معنای لغوی را بررسی کنیم تا مشخص شود چه معنایی برای «عقود» باید در نظر گرفته شود. خود «عقد» از نظر اصطلاحی به معنای بیع و موارد مشابه است؛ اما «عقود» از نظر لغوی معنای وسیع‌تری دارد و نمی‌توان آن را به «عهود» محدود کرد.

محقق اصفهانی (قدس سره) ابتدا «عقد» را بررسی می‌کنند، سپس «عهد» را، و در نهایت ارتباط این دو را با یکدیگر تحلیل می‌کنند.

معنای عهد

در مرحله اول، محقق اصفهانی (قدس سره) «عهد» را معنا می‌کنند و می‌فرمایند: «العهد هو الجعل و القرار ولو قلباً»؛ عهد به معنای جعل و قرار است، حتی اگر این قرار قلبی باشد. شما با یک نفر قراری می‌بندید، حتی اگر این قرار قلبی باشد. عهد جعل و قرار قلبی است. هر چیزی که خدا جعل کرده است، عهد خداوند محسوب می‌شود.

عهد ممکن است شامل مناصب مجعول باشد؛ مانند امامت که خداوند می‌فرماید: ﴿لا ینال عهدی الظالمین﴾[3] ؛ عهد من به ظالمین نمی‌رسد. این عهد به معنای منصب ولایت و خلافت است. یا ممکن است شامل تکالیف باشد؛ مانند آیه ﴿أَنْ‌ طَهِّرٰا بَيْتِيَ﴾‌[4] که بعد از ﴿وَ عَهِدْنٰا إِلىٰ‌ إِبْرٰاهِيمَ‌ وَ إِسْمٰاعِيلَ﴾[5] آمده است. خداوند می‌فرماید: ما به ابراهیم و اسماعیل عهد کردیم که ﴿أَنْ‌ طَهِّرٰا بَيْتِيَ﴾.

به تعبیر محقق اصفهانی (قدس سره)، تمام مجعولات خداوند عهد هستند، چه از منصب‌ها باشند و چه از تکالیف. بنابراین، عهد به معنای جعل و قرار است، حتی اگر این جعل و قرار قلبی باشد؛ مانند معاهده با خداوند.

معنای عقد

اما «عقد» به معنای ربط دادن یک چیز به چیز دیگر است؛ مانند ﴿النفاثات فی العقد﴾[6] که اشاره به گره زدن دو نخ دارد. گره زدن گاهی آثاری دارد، چنان‌که در قرآن نیز به آن اشاره شده است: ﴿النفاثات فی العقد﴾. گاهی این گره زدن بد است و گاهی خوب.

«العقد» جمع «عقده» است، مانند گره‌ای که به لباس احرام زده می‌شود. این «عقود» به «عهود» تفسیر نمی‌شود. یا مثال دیگر «عقده لسان» است که به مانعی در زبان اشاره دارد که باعث می‌شود فرد نتواند به‌درستی صحبت کند. البته «عقده لسان» تفسیرهای متفاوتی دارد؛ اما به‌هرحال به گره‌ای در زبان اشاره دارد که مانع از ارسال کلام به دیگران می‌شود.

از نظر اصطلاح فقها، «العقد» در مقابل «الإیقاع» قرار دارد. عقد اصطلاحی یکی از مصادیق «عقد» لغوی است. عقد اصطلاحی به معنای قراردادی است که میان موجب و قابل بسته می‌شود؛ یعنی دو طرف با یکدیگر عقد و قراردادی منعقد می‌کنند.

تفاوت معنای لغوی و اصطلاحی عقد

محقق اصفهانی (قدس سره) می‌فرماید: «عقد» بر حسب لغت، برعکس معنای اصطلاحی است. عهد به مفهوم لغوی به معنای جعل و قرار است، اما «عقد» به حسب معنای لغوی این‌گونه نیست. «عقد» به معنای لغوی هم شامل عهد و هم شامل غیر عهد می‌شود. «عقد» به معنای لغوی به معنای گره بستن است.

گاهی گره بستن عهد است؛ مانند جایی که قراردادی با شخص دیگری بسته‌اید. اما گاهی عهد نیست؛ مانند گره زدن لباس یا داشتن عقده در لسان. لذا محقق اصفهانی (قدس سره) می‌فرمایند: از نظر معنای لغوی، هر عهدی به معنای لغوی عقد است. هرجا عهد بسته شود، یک نوع عقد و ارتباط در آن وجود دارد. اما برعکس این قاعده جاری نیست؛ یعنی نمی‌توان گفت هر عقدی عهد است. «عقد» لغوی شامل گره است و هر گرهی در آن تعهد اخذ نشده است.

نتیجه‌گیری

پس معنا کردن «عقود» به معنای لغوی «عهود» اشتباه است. «عقد» به معنای لغوی وسیع‌تر از «عهد» است و نمی‌توان آن را به «عهود» محدود کرد.