آیا لازم است قصد وضو هنگام خروج دست‌ها و صورت از آب باشد چنانکه مرحوم سید عروه قائل بدان شده است یا خیر؟/ کیفیت وضوی ارتماسی و بررسی شروط آن/طهارت

موضوع: طهارت/ کیفیت وضوی ارتماسی و بررسی شروط آن/ آیا لازم است قصد وضو هنگام خروج دست‌ها و صورت از آب باشد چنانکه مرحوم سید عروه قائل بدان شده است یا خیر؟

مسألة 21: يصحّ الوضوء بالارتماس مع مراعاة الأعلى فالأعلى، لكن في اليد اليسرى لا بدّ أن يقصد الغسل حال الإخراج[1] من الماء حتّى لا يلزم المسح بالماء الجديد بل و كذا في اليد اليمنى إلّا أن يبقى شيئاً من اليد اليسرى ليغسله باليد اليمنى حتّى يكون ما يبقى عليها من الرطوبة من ماء الوضوء.

طبق روایات چون در شستن اعضای وضو، شستن از بالا شرط است لازم است ارتماس به نحوی باشد که شستن از اعلی الوجه و الیدین صادق باشد. به این صورت که دست را از آرنج داخل آب کند و از سر انگشتان بیرون بیاورد و هکذا نسبت به وجه که باید از اعلی الوجه داخل آب کند و از پایین آن بیرون بیاورد به نحوی که عرفا شستن از بالا به پایین صادق باشد. همانطور که در وضوی ترتیبی شستن صورت باید از غساس شعر الی الذقن و شستن دست‌ها از مرفق به طرف انگشتان باشد.

شرط دیگری که مرحوم سید ماتن در وضوی ارتماسی ذکر نموده این است که قصد شستن دست چپ بايد در وقت بيرون آوردن دست از آب باشد وجه شرط مذکور آن است که اگر هنگام داخل کردن دست در آب قصد وضو کند لا محاله هنگام خروج دست برای مرتبه دوم دست با آب خارج وضو ملاقات کرده و مسح سر و پاها مشکل پیدا می‌کند. برای این که چنین شبهه‌ای نباشد باید قصد شستن دست چپ هنگام خروج دست از آب باشد. رعایت این شرط در شستن دست راست هم لازم است زیرا مسح پای راست هم با دست راست انجام می‌شود. مرحوم سید راهکار دیگری را ارائه نموده و می‌فرماید: فرد می‌تواند در شستن دست چپ می‌تواند به طور دیگری هم عمل کند به این صورت که بخشی از دست چپ را به صورت ارتماسی و بخش دیگر آن را به صورت غير ارتماسى بشويد و روی دست آب بریزد و دست بکشد تا صدق کند که با آب وضو مسح سر و پاها را انجام داده است.

سوال این است که آیا اصل وضوی ارتماسی صحیح است و فرد می‌تواند بجای ریختن آب بر اعضای وضو دست یا صورت خود را داخل آب کند و به صورت ارتماسی غسل را انجام دهد یا خیر؟ در روایات خصوصا روایات بیانیه چنین آمده که امام تشت آبی را طلب کرده و به صورت ترتیبی وضو می‌گرفتند به این صورت که ابتدا یک غرفه آب را برداشته و با آن دست راست را می‌شستند. دوباره غرفه دیگری را برداشته و دست چپ را می‌شستند به همین کیفیت صورت را هم می‌شستند: سَأَلَا أَبَا جَعْفَرٍعَنْ وُضُوءِ رَسُولِ اللَّهِ؟ فَدَعَا بِطَشْتٍ أَوْ تَوْرٍ فِيهِ مَاءٌ فَغَمَسَ يَدَهُ الْيُمْنَى فَغَرَفَ بِهَا غُرْفَةً فَصَبَّهَا عَلَى وَجْهِهِ فَغَسَلَ بِهَا وَجْهَهُ ثُمَّ غَمَسَ كَفَّهُ الْيُسْرَى فَغَرَفَ بِهَا غُرْفَةً فَأَفْرَغَ عَلَى ذِرَاعِهِ الْيُمْنَى فَغَسَلَ بِهَا ذِرَاعَهُ مِنَ الْمِرْفَقِ إِلَى الْكَفِّ لَا يَرُدُّهَا إِلَى الْمِرْفَقِ ثُمَّ غَمَسَ كَفَّهُ الْيُمْنَى فَأَفْرَغَ بِهَا عَلَى ذِرَاعِهِ الْيُسْرَى مِنَ الْمِرْفَقِ وَ صَنَعَ بِهَا مِثْلَ مَا صَنَعَ بِالْيُمْنَى[2] با این حال اصل وضوی ارتماسی علی‌القاعده صحیح است زیرا شستن حد تعیین شده در صورت و دست‌ها لازم است حال شستن چه بوسیله ریختن آب بر روی دست‌ها یا صورت باشد چه بوسیله داخل کردن صورت یا دست‌ها در آب، طبق اطلاقات ادله، شستن حد مزبور واجب است به هر صورتی که باشد چه به صورت ارتماسی چه به صورت ترتیبی وضو صحیح است. علاوه بر این که در خصوص وضو با آب باران روایتی هم وارد شده و حکم به اجتزاء نموده است به این صورت که فرد می‌تواند به قصد وضو صورت و دست‌های خود را در معرض بارش باران قرار دهد. بنابراین در اصل مشروعیت وضوی ارتماسی بحثی نیست و فقها در این جهت اتفاق دارند. انما الاشکال در بعض خصوصیات است که در وضوی ارتماسی رعایت چه اموری لازم است؟

مرحوم سید در وضوی ارتماسی شرط دیگری را ذکر نموده و می‌فرماید: قصد شستن دست چپ بايد در وقت بيرون آوردن دست از حوض یا خزینه باشد زیرا اگر هنگام داخل کردن دست در آب، قصد وضو کند لا محاله هنگام بیرون آوردن، دست چپ مجدداً با آب خارج وضو ملاقات کرده و مسح سر و پاها مشکل پیدا می‌کند. برای این که چنین شبهه‌ای نباشد باید هنگام خروج دست از آب قصد شستن دست را بکند در شستن دست راست هم چنین چیزی شرط است. مساله را طبق مبانی مختلف در تحقق غسل بررسی می‌کنیم:

سوال این است که آیا در غسل جریان آب بر اعضای وضو شرط است یا صرف ملاقات آب با اعضای وضو کافی در صحت وضو است؟ اگر چه عبارت جریان در برخی از روایات آمده مثل صحیحه زراره که فرمود: «كُلُّ مَا أَحَاطَ بِهِ الشَّعْرُ فَلَيْسَ لِلْعِبَادِ أَنْ يَغْسِلُوهُ وَ لَا يَبْحَثُوا عَنْهُ وَ لَكِنْ يُجْرَى عَلَيْهِ الْمَاءُ.»[3] لکن در برخی روایات که در رابطه با غسل بدن و صورت است در تحقق غسل رساندن آب به بدن کافی دانسته شده است در برخی از روایات تعبیر به «ما اصابه الماء» شده است. از این امر استفاده می‌شود که در تحقق غسل لازم نیست حتما آب جریان بر محل داشته باشد.

علی کل حال اگر امرار آب بر اعضای وضو را معتبر بدانیم کسی که دست یا صورتش داخل آب است صرف قصد وضو کافی نیست بلکه باید قدری دست یا صورت خود را تکان دهد تا امرار آب بر اعضای وضو صادق باشد. این امر در غسل هم مطرح است که اگر امرار آب را شرط بدانیم باید قدری صورت و دست‌ها را در آب تکان دهد به نحوی که جریان آب از بالا به پایین صادق باشد اما طبق مبنای کسانی که استیلاء آب بر اعضای وضو را کافی دانسته‌اند به استناد اطلاق غسل در آیه شریفه که امر به مطلق غسل وجه و یدین نموده است مرور دادن آب بر روی دست و صورت در وضوی ارتماسی لازم نیست.

مطلب بعدی این که مرحوم استاد خویی در وضوی ارتماسی شرط دیگری را مطرح کرده و می‌فرماید: در امتثال اوامر شارع مقدس معتبر است که ایجاد فعل شود بدین معنی که فرد به قصد امتثال امر الهی فعلی را ایجاد کند چنانکه اگر مولی بگوید: اضرب زیدا یعنی زیدی که مضروب نیست باید بر او ایجاد ضرب کنی. بنابراین اگر فرد در حال ضرب زید است امر مولی به صرف نیت امتثال نمی‌شود طبق این بیان کسی که دستش قبلا در آب بوده به مجرد نیت وضو ایجاد غسل یدین نمی‌شود. برای تحقق غسل لازم است که دست را از آب بیرون آورد و به قصد وضو مجدداً داخل آب کند یا از اول دست بیرون از آب باشد و به قصد وضو آن را داخل آب کند تا امر شارع امتثال ‌شود.

اما در مورد صحت مسح با آب موجود در دست طبق مبنای مرحوم استاد خویی اگر دست یا صورت خود را به قصد وضو داخل آب کند آبی که در دست‌ها هست عرفا یک غسل محسوب می‌شود نه دو غسل زیرا این غسل مسبوق به عدم بوده و با داخل کردن دست‌ها در آب یک غسل ایجاد شده است پس مانعی ندارد که مسح با آن انجام شود. طبق این مبنا لازم نیست که هنگام خروج دست از آب قصد وضو کند. عین این مساله در آب باران هم مطرح است در حدیثی علی ابن جعفر از برادرش موسی بن جعفرسوال کرد که آیا می‌توان با آب باران در هنگام بارش وضو گرفت؟ حضرت در جواب فرمود: اگر به قصد وضو دست‌ها یا صورت خود را زیر باران نگه بدارد کافی است.[4]