/مستحبات وضو، بررسی حکم شستن مرتبه دوم صورت و دست‌ها در وضو /طهارت

موضوع: طهارت/ مستحبات وضو، بررسی حکم شستن مرتبه دوم صورت و دست‌ها در وضو /

بعضی از فضلاء تقاضا کردند مجدداً حکم شستن مرتبه دوم صورت و دست‌ها را در بحث وضو بررسی کنیم. مشهور فقها از جمله مرحوم صاحب عروه و مرحوم سیدنا الاسناد الخویی شستن صورت و دست‌ها را در مرتبه دوم مستحب دانسته‌اند. در مقابل برخی از فقها مثل مرحوم کلینی و مرحوم شیخ صدوق که قریب به عصر ائمه بوده‌اند، اصرار دارند بر ممنوعیت شستن مرتبه دوم و بلکه برخی مرتبه دوم را بدعت دانسته‌اند. منشا اختلاف مزبور، اختلاف در روایات است. روایات در این جهت به دو دسته تقسیم می‌شوند: در عده‌ای از روایات صراحتاً امر به دو مرتبه شستن شده است. در مقابل در تعداد زیادی از روایات امر به یک مرتبه شستن شده است. اما نمونه‌ای از روایاتی که امر دو مرتبه شستن شده و مرحوم شیخ صدوق در دلالت یا سند آنها اشکال نموده است:

    1. وَ فِي ذَلِكَ حَدِيثٌ آخَرُ بِإِسْنَادٍ مُنْقَطِعٍ رَوَاهُ عَمْرُو بْنُ أَبِي الْمِقْدَامِ قَالَ حَدَّثَنِي مَنْ سَمِعَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ يَقُولُ إِنِّي لَأَعْجَبُ مِمَّنْ يَرْغَبُ أَنْ يَتَوَضَّأَ اثْنَتَيْنِ اثْنَتَيْنِ وَ قَدْ تَوَضَّأَ رَسُولُ اللَّهِ ص اثْنَتَيْنِ اثْنَتَيْنِ فَإِنَّ النَّبِيَّكَانَ يُجَدِّدُ الْوُضُوءَ لِكُلِّ فَرِيضَةٍ وَ لِكُلِّ صَلَاةٍ‌.[1]

مرحوم شیخ صدوق در دلالت این روایت بر مدعی اشکال کرده و عبارت «اثْنَتَيْنِ اثْنَتَيْنِ» را در صدر روایت به قرینه عبارت بعد از آن که فرمود: «فَإِنَّ النَّبِيَّ كَانَ يُجَدِّدُ الْوُضُوءَ لِكُلِّ فَرِيضَةٍ» حمل بر تجدید وضو نموده است، فقال ره:«‌فَمَعْنَى الْحَدِيثِ هُوَ إِنِّي لَأَعْجَبُ مِمَّنْ يَرْغَبُ عَنْ تَجْدِيدِ الْوُضُوءِ وَ قَدْ جَدَّدَهُ النَّبِيُّ وَ الْخَبَرُ الَّذِي رُوِيَ أَنَّ مَنْ زَادَ عَلَى مَرَّتَيْنِ لَمْ يُؤْجَرْ يُؤَكِّدُ مَا ذَكَرْتُهُ وَ مَعْنَاهُ أَنَّ تَجْدِيدَهُ بَعْدَ التَّجْدِيدِ لَا أَجْرَ لَهُ كَالْأَذَانِ مَنْ صَلَّى الظُّهْرَ‌.»[2]

نکته: عبارت: «فَإِنَّ النَّبِيَّ كَانَ يُجَدِّدُ الْوُضُوءَ لِكُلِّ فَرِيضَةٍ وَ لِكُلِّ صَلَاةٍ»‌ در ادامه روایت مزبور در کتاب من لا یحضر الفقیه و کتاب مختلف مرحوم علامه و خلاف مرحوم شیخ طوسی جزء متن روایت ذکر شده است. ولی در وسائل جلد 1 ص429 باب 31 از ابواب وضو این عبارت در ادامه روایت ذکر نشده و به صورت مستقل و مرسلاً ذکر شده است.[3]

    2. وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ الْأَحْوَلِ عَمَّنْ رَوَاهُ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: فَرَضَ اللَّهُ الْوُضُوءَ وَاحِدَةً وَاحِدَةً وَ وَضَعَ رَسُولُ اللَّهِ ص لِلنَّاسِ اثْنَتَيْنِ اثْنَتَيْنِ.[4]

مرحوم صدوق در این حدیث مناقشه سندی نموده و می‌فرماید:حدیث مزبور منقطع است و به جهت سندی قابل استناد نیست. از نظر دلالی هم مخدوش است زیرا معنی ندارد که خداوند متعال شستن اعضای وضو را یکبار واجب کرده باشد و بعد رسول الله حکم الهی را تغییر داده و بر خلاف دستور خداوند امر به دو مرتبه شستن نموده باشد این امر نعوذ بالله مصداق آیه شریفه است: ﴿مَنْ يَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ﴾

مرحوم کلینی بعد از ذکر روایاتی که سیره رسول لله و امیرمومنان علی را بر یک مرتبه شستن نقل نموده، همین قول را اختیار نموده و می‌فرماید: چطور می‌شود دو مرتبه شستن مستحب باشد با این که سیره رسول لله و امیرمومنان بر یکبار شستن بوده است با توجه به این بناء امیرمومنان بر این بود که در دَوَران امر بین دو عمل صالح، سخت‌ترین آن دو را برمی‌گزیدند. «كَانَ إِذَا وَرَدَ عَلَيْهِ أَمْرَانِ كِلَاهُمَا لِلَّهِ طَاعَةٌ أَخَذَ بِأَحْوَطِهِمَا وَ أَشَدِّهِمَا عَلَى بَدَنِهِ» اگر دوبار شستن رجحان داشت و مستحب بود قطعا امیرمومنان چنین عمل می‌نمود و سیره مستمر آن حضرت بر یکبار شستن اعضای وضو نبود.

قال ره فی‌الکافی: هَذَه الروایه: «الْوُضُوءِ فَقَالَ مَا كَانَ وُضُوءُ عَلِيٍّ ع إِلَّا مَرَّةً مَرَّةً.» دَلِيلٌ عَلَى أَنَّ الْوُضُوءَ إِنَّمَا هُوَ مَرَّةٌ مَرَّةٌ لِأَنَّهُ كَانَ إِذَا وَرَدَ عَلَيْهِ أَمْرَانِ كِلَاهُمَا لِلَّهِ طَاعَةٌ أَخَذَ بِأَحْوَطِهِمَا وَ أَشَدِّهِمَا عَلَى بَدَنِهِ وَ إِنَّ الَّذِي جَاءَ عَنْهُمْأَنَّهُ قَالَ الْوُضُوءُ مَرَّتَانِ إِنَّهُ هُوَ لِمَنْ لَمْ يُقْنِعْهُ مَرَّةٌ وَ اسْتَزَادَهُ فَقَالَ مَرَّتَانِ ثُمَّ قَالَ وَ مَنْ زَادَ عَلَى مَرَّتَيْنِ لَمْ يُؤْجَرْ وَ هَذَا أَقْصَى غَايَةِ الْحَدِّ فِي الْوُضُوءِ الَّذِي مَنْ تَجَاوَزَهُ أَثِمَ وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ وُضُوءٌ وَ كَانَ كَمَنْ صَلَّى الظُّهْرَ خَمْسَ رَكَعَاتٍ وَ لَوْ لَمْ يُطْلِقْ ع فِي الْمَرَّتَيْنِ لَكَانَ سَبِيلُهُمَا سَبِيلَ الثَّلَاثِ.[5]

اما نمونه ای از روایات که در آن حکم به شستن یک مرتبه شده است:

    1. عن ابن عمر قال: توضّأ النبي مرّة مرّة ثم قال: هذا وضوء من لا تقبل له صلاة إلّا به ثمّ توضّأ مرّتين مرتين، ثم قال: هذا وضوء من يضاعف له الأجر مرّتين.

    2. الْقُطْبُ الرَّاوَنْدِيُّ فِي لُبِّ‌اللُّبَابِ، قَالَ وَ قَدْ تَوَضَّأَ مَرَّةً مَرَّةً وَ قَالَ هَذَا وُضُوءٌ لَا يَقْبَلُ اللَّهُ الصَّلَاةَ إِلَّا بِهِ فَمَنْ تَرَكَ شَيْئاً مِنْهُ اخْتِيَاراً فَلَا صَلَاةَ لَهُ ثُمَّ تَوَضَّأَ مَرَّتَيْنِ مَرَّتَيْنِ فَقَالَ هَذَا وُضُوءٌ مَنْ أَتَى بِهِ يُضَاعَفُ لَهُ الْأَجْرُ مَرَّتَيْنِ فَمَنْ زَادَ أَوْ نَقَصَ فَقَدْ تَعَدَّى وَ ظَلَمَ‌.[6]

    3. رواه الترمذي، عن أبي هريرة: «أن النبي توضأ مرتين مرتين.»

    4. وَ فِي عُيُونِ الْأَخْبَارِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنِ الرِّضَا أَنَّهُ كَتَبَ إِلَى الْمَأْمُونِ أَنَّ مَحْضَ الْإِسْلَامِ شَهَادَةُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ إِلَى أَنْ قَالَ ثُمَّ الْوُضُوءُ كَمَا أَمَرَ اللَّهُ فِي كِتَابِهِ غَسْلُ الْوَجْهِ وَ الْيَدَيْنِ إِلَى الْمِرْفَقَيْنِ وَ مَسْحُ الرَّأْسِ وَ الرِّجْلَيْنِ مَرَّةً وَاحِدَةً.[7]

    5. وَ فِي‌الْعِلَلِ عَنْ أَبِيهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ‌النَّوْفَلِيِّ عَنِ‌السَّكُونِيّ عَنْ أَبِي‌عَبْدِاللَّهِ قَالَ:مَنْ تَعَدَّى فِي الْوُضُوءِ كَانَ كَنَاقِضِهِ.[8]

    6. وَ فِي مَعَانِي الْأَخْبَارِ عَنْ أَبِيهِ عَنِ الْحِمْيَرِيِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسَى عَنْ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ مُعَرِّضٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَرٍ إِنَّ أَهْلَ الْكُوفَةِ يَرْوُونَ عَنْ عَلِيٍّ أَنَّهُ بَالَ حَتَّى رَغَا ثُمَّ تَوَضَّأَ ثُمَّ مَسَحَ عَلَى نَعْلَيْهِ ثُمَّ قَالَ هَذَا وُضُوءُ مَنْ لَمْ يُحْدِثْ فَقَالَ‌ نَعَمْ قَدْ فَعَلَ ذَلِكَ قَالَ قُلْتُ: فَأَيُّ حَدَثٍ أَحْدَثُ مِنَ الْبَوْلِ فَقَالَ إِنَّمَا يَعْنِي بِذَلِكَ التَّعَدِّيَ فِي الْوُضُوءِ أَنْ يَزِيدَ عَلَى حَدِّ الْوُضُوءِ.[9]

در این روایت وضوی امیرمومنان علی به نقل از اهل کوفه چنین بیان شده که آن حضرت اعضای وضو را می‌شستند و بعد مسح پا می‌کشیدند و چیزی احداث نمی‌کردند. «تَوَضَّأَ ثُمَّ مَسَحَ عَلَى نَعْلَيْهِ ثُمَّ قَالَ هَذَا وُضُوءُ مَنْ لَمْ يُحْدِثْ» بعد در توضیح این جمله: «هَذَا وُضُوءُ مَنْ لَمْ يُحْدِثْ» می‌گفتند: امیرمومنان علی چیزی بر آن اضافه نمی‌کرد و همان یکبار شستن اکتفا می نمود نه این که مراد حدث بول و غیر آن باشد که موجب نقض وضو می‌شود.

مرحوم صاحب وسائل بعد از نقل حدیث مزبور ابتدا کلام مرحوم کلینی و سپس حدیث دیگری را به همین مضمون از بزنطی نقل نموده است. قَالَ الْكُلَيْنِيُّ بَعْدَ ذلک مَا كَانَ وُضُوءُ عَلِيٍّ إِلَّا مَرَّةً مَرَّةً. هَذَا دَلِيلٌ عَلَى أَنَّ الْوُضُوءَ إِنَّمَا هُوَ مَرَّةٌ مَرَّةٌ لِأَنَّهُكَانَ إِذَا وَرَدَ عَلَيْهِ أَمْرَانِ كِلَاهُمَا لِلَّهِ طَاعَةٌ أَخَذَ بِأَحْوَطِهِمَا وَ أَشَدِّهِمَا عَلَى بَدَنِهِ انْتَهَى وَ مِثْلُهُ روایةُ ابْنِ أَبِي نَصْرٍ الْبَزَنْطِيِّ فِي نَوَادِرِهِ كَمَا نَقَلَهُ عَنْهُ فِي السَّرَائِرِ. اما روایت بزنطی:

    7. مُحَمَّدُ بْنُ إِدْرِيسَ فِي آخِرِ السَّرَائِرِ نَقْلًا مِنْ كِتَابِ النَّوَادِرِ لِأَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ الْبَزَنْطِيِّ عَنْ عَبْدِ الْكَرِيمِ يَعْنِي ابْنَ عَمْرٍو عَنِ ابْنِ أَبِي يَعْفُورٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ فِي الْوُضُوءِ قَالَ اعْلَمْ أَنَّ الْفَضْلَ فِي وَاحِدَةٍ وَ مَنْ زَادَ عَلَى اثْنَتَيْنِ لَمْ يُؤْجَرْ. وَ عَنِ الْمُثَنَّى عَنْ زُرَارَةَ وَ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ مِثْلَهُ.[10]

نمونه‌ای از روایاتی که در آنها امر به دو مرتبه شستن شده است:

    1. صحیحه معاویه بن وهب: مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ وَهْبٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَاعَبْدِاللَّهِ

عَنِ الْوُضُوءِ فَقَالَ مَثْنَى مَثْنَى.[11]

    2. صحیحه صفوان: وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: الْوُضُوءُ مَثْنَى مَثْنَى.[12]

    3. موثقة يونس بن يعقوب: وَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ السِّنْدِيِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ يُونُسَ بْنِ يَعْقُوبَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ الْوُضُوءُ الَّذِي افْتَرَضَهُ اللَّهُ عَلَى الْعِبَادِ لِمَنْ جَاءَ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ بَالَ؟ قَالَ يَغْسِلُ ذَكَرَهُ وَ يُذْهِبُ الْغَائِطَ ثُمَّ يَتَوَضَّأُ مَرَّتَيْنِ مَرَّتَيْنِ.[13]

کلام مرحوم صاحب منتقی الجمان در جمع بین روایات: «مَا دَلَّ عَلَيْهِ الْخَبَرَانِ يُخَالِفُ مَا مَرَّ فِي حِكَايَةِ وُضُوءِ رَسُولِ اللَّهِوَ قَدْ حَمَلَهُ الشَّيْخُ عَلَى اسْتِحْبَابِ تَثْنِيَةِ الْغَسْلِ وَ هُوَ لَا يَدْفَعُ الْمُخَالَفَةَ عِنْدَ التَّحْقِيقِ وَ الْمُتَّجِهُ حَمْلُهُ عَلَى التَّقِيَّةِ لِأَنَّ الْعَامَّةَ تُنْكِرُ الْوَحْدَةَ وَ تَرْوِي فِي أَخْبَارِهِمُ التَّثْنِيَةَ وَ يَحْتَمِلُ أَنْ يُرَادَ تَثْنِيَةُ الْغُرْفَةِ عَلَى طَرِيقِ نَفْيِ الْبَأْسِ لَا إِثْبَاتِ الْمَزِيَّةِ.»[14]

بعد از بررسی همه روایات باب وضو به نظر بنده کلام مرحوم صاحب منتقی الجمان بهترین وجه الجمع بین روایات است به این صورت که بگوییم: فضیلت در یک مرتبه شستن است نه دو مرتبه شستن با توجه به روایات بیانیه و روایاتی که فرمود: فضل در مرّه است سپس فرمود: «مَنْ زَادَ عَلىٰ مَرَّتَيْنِ لَمْ يُؤْجَرْ». با این حال از روایاتی که در آن تعبیر به «اثنین اثنین» شده استفاده می‌شود که شستن مرتبه دوم جائز است و از بعض روایات استفاده می‌شود که شستن مرتبه سوم حرام و بدعت است. بنابراین مرتبه دوم حداکثر جائز است نه مندوب.

و ممکن است بگوییم: امر به شستن مرتبه دوم از باب اسباغ وضو «شاداب گرفتن وضو» باشد که در روایات سفارش بدان شده است به این معنی که با آب بیشتری وضو بگیرد. از طرفی شاداب وضو گرفتن، هم با پر کردن دست از آب محقق می‌شود و هم با دو مرتبه شستن. پس شستن مرتبه دوم می‌تواند از باب اسباغ وضو باشد و شاید بتوان روایات «اثنین اثنین» را حمل بر این جهت نمود با توجه به روایات معارضی که در مساله وارد شده است. ضمن این که فهم بزرگانی همچون مرحوم کلینی و مرحوم صدوق که نزدیک به عصر ائمه بوده‌ند از روایات چنین بوده است. اگر شستن مرتبه دوم مستحب بود سیره مستمر رسول الله و امیرمومنان بر ترک مرتبه دوم نبود. از این امر استفاده می‌شود که مرتبه دوم فی‌نفسه استحباب ندارد مگر از باب اسباغ وضو. با این حال چون روایات دال بر دو مرتبه شستن وارد شده می‌توان گفت: شستن مرتبه دوم ممنوع نیست. البته حمل «مثنی مثنی» بر تجدید وضو که مرحوم شیخ صدوق فرموده بعید به نظر می‌رسد لذا کسی از فقها به حسب بررسی بزرگان، قائل به نظر ایشان نشده است.

اما نمونه ای از روایات اسباغ وضوء

    1. مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عَمْرٍو وَ أَنَسِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ فِي وَصِيَّةِ‌النَّبِيِّ لِعَلِيٍّ قَالَ: يَا عَلِيُّ ثَلَاثٌ دَرَجَاتٌ إِلَى أَنْ قَالَ إِسْبَاغُ الْوُضُوءِ فِي السَّبَرَاتِ وَ انْتِظَارُ الصَّلَاةِ بَعْدَ الصَّلَاةِ وَ الْمَشْيِ بِاللَّيْلِ وَ النَّهَارِ إِلَى الْجَمَاعَاتِ...[15]

    2. وَ فِي ثَوَابِ الْأَعْمَالِ عَنْ أَبِيهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنِ الْعَمْرَكِيِّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِيهِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِيهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّه مَنْ أَسْبَغَ وُضُوءَهُ وَ أَحْسَنَ صَلَاتَهُ وَ أَدَّى زَكَاةَ مَالِهِ وَ كَفَّ غَضَبَهُ وَ سَجَنَ لِسَانَهُ وَ اسْتَغْفَرَ لِذَنْبِهِ وَ أَدَّى النَّصِيحَةَ لِأَهْلِ بَيْتِ نَبِيِّهِ فَقَدِ اسْتَكْمَلَ حَقَائِقَ الْإِيمَانِ‌ وَ أَبْوَابُ الْجَنَّةِ مُفَتَّحَةٌ لَهُ.[16]