1404/02/21
بسم الله الرحمن الرحیم
مقدّمات حکمت «16»/فصل دوم /مقصد پنجم: مطلق و مقیّد، مجمل و مبیّن
موضوع: مقصد پنجم: مطلق و مقیّد، مجمل و مبیّن/فصل دوم /مقدّمات حکمت «16»
۴. همان طور که بیان شد، حصول انصراف در تمام موارد، مانع از اطلاق نمی‌باشد بلکه باید انصراف به حدّ انس ذهنی و ظهور برسد یا فرد منصرف‌إلیه فرد متیقّن به لحاظ اراده جدّی متکلّم تلقّی شود، لذا لازم است اسباب چهارگانه مذکور برای انصراف به لحاظ مانعیّت و عدم مانعیّت مورد بحث و بررسی قرار گیرند.
در مورد مانعیّت و عدم مانعیّت انصراف به لحاظ غلبه خارجی دو نظریّه وجود دارد:
قدما (به غیر از سیّد مرتضی) قائل به مانعیّت بوده و دلیلی در این زمینه ذکر نکرده‌اند و ظاهراً مانعیّت آن را به لحاظ فهم عرفی می‌دانند ولی در مقابل متأخّرین و معاصرین قائل به عدم مانعیّت می‌باشند، چون همان طور که بیان شد انصراف در صورت حصول انس ذهنی یا احراز فرد متیقّن در اراده جدّی متکلّم، مانعیّت دارد و انصراف بر اثر غلبه خارجی و کثرت وجودی، قطعاً هیچ یک از این دو امر را در پی ندارد و به نظر می‌رسد همین نظریّه صحیح بوده و وجهی برای مانع قرار دادن انصراف بر اثر غلبه خارجی از اطلاق کلام وجود ندارد.
فائدة:
در ما نحن فیه بیان یک نکته لازم است و آن این که با مراجعه به کتب مفصّل اصولی روشن می‌گردد که غالباً به قدما نسبت داده می‌شود که آنها غلبه خارجی را منشأ انصراف دانسته و مانع از اطلاق می‌دانند ولکن با بررسی موارد موجود در کتب فقهی قدما، روشن می‌گردد که آنها غلبه خارجی و کثرت وجودی را به تنهایی منشأ انصراف ندانسته، بلکه امورات عارض بر غلبه خارجی را منشأ انصراف می‌دانند؛ مثلاً مخاطب می‌داند که مولا هرگز راضی نیست، کوچکترین کمکی به اقلیّت های مذهبی شود لذا اگر در موردی بگوید این پول را در بین مردم فلان منطقه تقسیم کنید، کلام او ظهور پیدا می‌نماید در غیر از اقلیّت‌های مذهبی و دلیل این ظهور غلبه وجودی نیست، بلکه رویّه و عملکرد گذشته مولا می‌باشد.
در مورد مانعیّت انصراف به لحاظ کثرت استعمال، همان طور که روشن است چون باعث انس شدید ذهنی بین لفظ و معنای منصرف‌إلیه می‌باشد، یا باعث انس ذهنی مساوی بین لفظ و معنای منصرف‌إلیه با معنای موضوع‌له می‌شود، مانع از اطلاق می‌گردد؛ با این تفاوت که در صورت اول علاوه بر مانعیّت از اطلاق باعث ظهور در فرد منصرف‌إلیه نیز می‌شود ولی در صورت دوم مانع از اطلاق می‌گردد ولی باعث ظهور در فرد منصرف‌إلیه نمی‌شود و نهایتاً باعث اجمال خواهد شد.
فائدة:
همان طور که بیان شد اگر این کثرت استعمال باعث نقل یا مهجوریّت معنای موضوع‌له شود، از محلّ بحث خارج بوده و مربوط به مقام وضع و تعیین موضوع‌له و مدلول تصوّری لفظ خواهد بود، در حالی که انصراف ربطی به مقام وضع و تعیین معنای موضوع‌له و مدلول تصوّری لفظ نداشته و بعد از تعیین معنای موضوع‌له و بر اثر عوامل خارجی حاصل می‌گردد.
