موضوع: مفاهیم - مفهوم شرط - دلائل منکرین مفهوم شرط

( مفهوم شرط - ادله منکرین مفهوم شرط - اشکالات آن )

منکرین مفهوم شرط به وجوهی استدلال کرده اند

وجه اول : مرحوم سید مرتضی فرمودند در تمامی قضایای شرطیه جزاء مترتب بر شرط است ولی این ترتب شرعا و عقلا ممکن است به شرط دیگری هم اناطه داشته باشد اما عقلا مثلا حرارت مترتب بر وجود نار است در عین حال خورشید هم در حرارت نار موثر است و اما شرعا آیه فاستشهدوا شهیدین من رجالکم که در اینجا حکم شهادت مترتب بر رجال شده است و اگر دو‌ تا از مردان شهادت بدهند این شرط هم نائب مناب دارد آنجایی که یک مرد و دو زن شهادت بدهند جای دو مرد را می گیرد یا یک شاهد و یک یمین بجای دو شاهد در برخی موارد کافی است پس در قضیه شرطیه تعلیق جزاء بر شرط خصوصیت و انحصار را نمی فهماند چون قیام شرط دیگری عقلا ممکن است .

جواب استاد : این است که بین مقام ثبوت و اثبات خلط شده است و همچنین بین احتمالی که در قبال حجت و لا حجت است اشتباه شده است ثبوتا ممکن است که شرط دیگری نائب مناب فلان شرط شود اما در مرحله اثبات ما تابع دلیل هستیم و به این راحتی نمی توان گفت این شرط نائب مناب دارد مثلا ان جائک زید فاکرمه که آیا شرط دیگری جایگزین آن هست یا نه ؟ ما تابع دلیل هستیم و تا دلیل نیامده ما باید ظاهر را عمل کنیم و خلاف ظاهر دلیل می خواهد

اما احتمال جایگزینی شرط سه صورت دارد :

تارة : این احتمال وجدانی است در آنجا ما علم به انحصار شرط نداریم و همین احتمال کافی است که شرط منحصر نباشد

اخری : احتمال در مقابل آن حجت است و هرگز به آن احتمال اعتنا نمی شود چون در مقابل آن حجت است مثلا مولا گفت إن جائک زید فاکرمه شک می‌شود که آیا در وجوب اکرام احسان زید هم شرط است که إن احسن زید فاکرمه ، اصالة الظهور حجت است و ما تابع ان جائک زید فاکرمه هستیم لذا احتمال شرط منتفی است چون در مقابل حجت شرعیه بنام اصالة الظهور ایستاد

ثالثاً : احتمال در نقایل لا حجت است در اینجا جمله شرطیه مفهوم ندارد چون قرینه برخلاف دارد نه ظهور اطلاقی و وضعی بر مفهوم دارد لذا نمی توان از این جمله مفهوم بدست آورد

وجه دوم : آیه و لا تکرموا فتیاتکم علی البغاء إن اردن تحصنا یعنی کنیزهای خودتان را بر زنا اجبار و اکراه نکنید اگر کنیز شما می خواهد پاک بماند که پاک بودن کنیز یا به ملک یمین یا به ازدواج است اگر إن شرطیه مفهوم داشته باشد باید گفت زنا حرام نیست در صورتی که کنیز ها نخواهند پاک بمانند و حال آنکه چنین چیزی درست نیست

مرحوم آخوند ره جواب دادند که کسانی که قائل به مفهوم شرط هستند در جاهایی اشاره دارند که قرینه بر خلاف نباشد و در اینجا سیاق شرعی بر این مفهوم است که شرعا زنا حرام است چه زن بخواهد و چه نخواهد

جواب استاد : مانع در مفهوم گیری از جمله شرطیه یا مانع ثبوتی یا اثباتی یا مقتضی است همیشه قاعده این است که مانع اثباتی در رتبه متاخر اگر نبود مانع ثبوتی است لذا باید ثبوتا دید که آیا مانع دارد یا نه که اگر مانع داشت نوبت به اثبات نمی رسد لذا امری که ثبوتا فاقد مقتضی است نباید به مرحله اثبات برسد و اینجا ما از دو جهت مانع داریم

جهت اول : اگر کنیز نمی خواهد پاک بماند مقتضی برای اکراه ندارد لذا مفهوم شرط دز جایی است که مقتضی باشد و مانع ثبوتی نباشد به قول معروف سالبه به انتفاء موضوع است

جهت دوم : در مقام اثبات باید اراده کنیز را پیدا کرد اراده کنیز بر تحصن است درآنجا حق ندارد او را وادار به زنا کند اما وقتی که اراده به تحصن و پاکی نبود قطعا اراده بر اکراه هم نیست بلکه تمایل دو طرفه است

سوال : جواب مرحوم آخوند ره چه مشکلی داشت ؟ مرحوم آخوند ره از راه قرینه رفت و آن ضرورت فقه است که ضرورت فقه این است که زنا همیشه حرام است لذا این آیه مفهوم ندارد چون قرینه صارفه دارد اما ما می گوییم قرینه در مقام اثبات در صورتی است که در مقام ثبوت مقتضی باشد و موضوع باشد اما وقتی سالبه به انتفاء موضوع است و مقتضی ثبوت ندارد دیگر از راه قرینه نباید رفت چون نوبت به اثبات نمی رسد لذا جواب ما از راه سالبه به انتفاع موضوع و یا مقتضی است ما نمی گوییم مقتضی زنا هست اما قرینه داریم بر حرمت و از این جهت زنا جایز نیست بلکه می گوییم مقتضی برای آن موضوع نیست یعنی وقتی طرف نمی خواهد متحصن باشد پس مقتضی برای اکراه نیست

وجه سوم : مفهوم نه مدلول مطابقی و نه التزامی و نه تضمنی جمله شرطیه است در حالی که مفهوم از اقسام دلالت لفظیه است نه عقلیه

جواب استاد : در باب اثبات مفهوم گفته‌ شد مفهوم جمله شرطیه یا به وضع یا به اطلاق است و ظهور اطلاقی به پنج وجه بود ، اطلاق ادات و خود شرط و مشروط و اطلاق خصوصیت و اطلاق تعلیق که ما اطلاق تعلیق را پذیرفتیم لذا موضوع له دارد و مجاز نیست

مرحوم شیخ حر عاملی در فوائد الطوسیة ص ۲۷۹ در فائده ۶۳ ، صدو بیست مورد را نقل می کنند و بیشتر آنها آیه قرآن می‌باشد و می فرمایند که شرط مفهوم ندارد و ما تک تک آیات را بررسی نمی کنیم چون معیار ثبوت مفهوم نزد ما ارتکاز عرفی و روایات معتبره و مصادیق روایات است لذا آیاتی که فرمودند قطعا آن موارد یا مورد ارتکاز عرفی نبوده یا مورد مصادیق ائمه علیهم السلام نبوده و به مقتضای انسباق و مقتضای عرفی این موارد خللی در نظر ما وارد نمی کند