موضوع: مفاهیم - تعریف مفهوم از نظر مرحوم آخوند

( مفاهیم - تعریف مفهوم و منطوق - مفهوم موافق و مخالف - انواع لزوم و تعاریف آن - محل نزاع )

مقصد سوم کفایه درباره مفاهیم است مرحوم آخوند مقدمه ای را بیان می کنند و آن تعریف مفهوم است که حکم انشایی یا اخباری است که این حکم را یک خصوصیتی دنبال می کند و آن خصوصیت از خود مدلول جمله است

اما حکم انشایی مثلا إن جائک زید فاکرمه مفهوم آن این است که اگر زید نیامد او را اکرام نکن و حکم اخباری این است که إن جئتنی اُکرمُک که اگر پیش من بیایی اکرام می کنم که مفهوم آن این است که اگر پیش من نیایی اکرام نمی کنم

بعد ایشان مفهوم را تقسیم می کنند به مفهوم موافق یعنی هم مفهوم و منطوق سالبه هستند مثلا لا تقل لهما اف که مفهوم موافق یعنی لا تضربْهما و به مفهوم مخالف یعنی اگر منطوق موجبه هست مفهوم سالبه است مثلا إن جئتنی فاکرمک که مفهوم مخالف می شود إن لم تجئنی فلا اکرمک ، ایشان نتیجه ای از این مقدمه می گیرند این است که یک تعریف کوتاه برای مفهوم بیان می کنند که مفهوم حکم غیر مذکور است نه اینکه حکم براي غیر مذکور است ومی گوید درباره مفهوم و منطوق تعاریفی شده و مبنای ما این است که این تعاریف شرح الاسمی هستند و در حد یک ترجمه هستند و تعریف حقیقی نیستند چون تعریف حقیقی جنس و فصل دارد

برای شرح این مقدمه نیاز به چند امر است :

امر اول : از نگاه مرحوم آخوند ره و بزرگان مفهوم داخل در مدالیل هست و داخل در مباحث وضع و استلزامات عقلیه و عام و خاص نیست ما در مقام اثبات باید بگوییم که دلالت منطوق چیست ؟ اگر دلالت منطوقی دارد معنایش بالمطابقی است و بحثی در آن نیست اما اگر دلالت التزامی داشت باید دید آیا لزوم بیّن بمعنی الاعم یا بمعنی الاخص یا لزوم غیر بیّن است ، مفاهیم از دیدگاه مرحوم‌ آخوند و بسیاری از علمای اصول داخل در لزوم بیّن بمعنی الاخص است و به همین جهت می گوید مفاهیم از مدالیل است

لزوم غیر بیّن : یعنی نیازمند به تصور لازم و ملزوم و نسبت بین لازم و ملزوم است

لزوم بیّن بمعنی الاعم یعنی در اثبات ملازمه هم محمول و هم موضوع و هم نسبت بین این دو را تصور می کنیم و به محض تصور مقام اثبات بوجود می آید ، فرق این دو این است که در لزوم غیر بیّن نسبت به ملازمه محتاج به اثبات هستیم حال از طریق صغری و کبری و نتیجه یا در فقه اجماع فقها یا روایات اما در لزوم بیّن به معنی الاعم ملازمه نیازمند به اثبات نیست و به مجرد تصور ملازمه برای ما روشن است مثلا ملازمه بین نار و حرارت را می شود کاملا تصور کرد

اما در لزوم بیّن بمعنی الاخص که آنقدر ملازمه روشن است که به محض تصور ملزوم برای رسیدن به ملازمه کافی است مثلا إذا طلعت الشمس فالنهار موجود که این ملازمه نیازی به اثبات ندارد ، حال مفهوم لزوم بیّن بمعنی الاخص است پس غرض مرحوم آخوند ره از این که مفهوم عبارت است از حکم اخباری یا انشایی که مستتبع ( دنبال می کند ) آن حکم ، خصوصیتی است در منطوق و مدلول یعنی مفهوم دارای یک لزوم بیّن بمعنی الاخص است

امر دوم : در باره مفهوم تعاریف زیادی شده یکی از آن این است که منطوق ما دل علیه اللفظ في محل النطق و مفهوم ما دل علیه اللفظ لا في محل النطق این تعریف از یک جهت درست است که مفهوم و منطوق هر دو از مدللیل اند یعنی یک لفظی است و به دلالت مطابقی مفهوم و به دلالت التزامی منطوق فهمیده می شود اما از جهتی مردود است که اولا شامل مفردات می شود درحالی که ما دنبال مفردات نیستیم مثلا شما بگویی حاتم طایی که به دنبال جود نیستیم بلکه منظور ما از مفهوم جمله است مثل جمله وصف یا شرط یا صدور حکم هستیم که این با جمله است که در مقام قانون گذاری مفهوم حجت هست یا نه ؟ و ثانیا اگر این تعریف را قبول کنیم مفهوم داخل لزوم غیر بیّن می آید لا في محل النطق یعنی ملازمه را باید از قرائن و خارج و ..‌. بیاوریم