واجب منجز و معلق صاحب فصول/ تقسیم واجب/الأوامر

موضوع: الأوامر/ تقسیم واجب/ واجب منجز و معلق صاحب فصول

بحث اصلی ما در گذشته در تقسیم واجب بود که از طرف مرحوم صاحب فصول واجب به دو قسم تقسیم واجب معلق و واجب منجز شد؛گرچه ما این تقسیم صاحب فصول را از جهت تقسیمی نپذیرفتیم ولی در عین حال واجب معلق تصویرا و ثبوتا ممکن است و راز اینکه صاحب فصول واجب را به واجب معلق و منجز تقسیم کرد چه سبب دارد؟

ایشان ( صاحب فصول) دو مطلب را در کنار هم ملاحظه کرد و قرار داد و دید این دو مطلب با همدیگر سازگار نیستند این دو مطلب سبب شد که قائل به واجب معلق شود.

به عبارت دیگر مرحوم شیخ اعظم انصاری اگر در کفایه الاصول همین تقسیم را انجام داده بود یعنی واجب یا مشروط است یا مطلق است و این هم عبارت الاخری واجب منجز و معلق است.

چرا صاحب فصول به تقسیم شیخ اکتفا نکرده و سرانجام آمد واجب را به واجب معلق و منجز تقسیم کرد؟راز آن چیست؟

دو مطلب باعث شده که این تقسیم را صاحب فصول قائل بشود:

مطلب اول: در باب مقدّمه واجب بين بزرگان تقريباً مسلّم است اين است كه وجوب مقدّمه تابع وجوب ذى المقدّمه است. معناى تبعيت اين است كه اگر ذى المقدّمه اتّصاف به وجوب پيدا نكند، مقدّمه هم نمى‌تواند وجوب پيدا كند.

مطلب دوم: در فقه موارد زيادى ملاحظه شده كه از نظر فتوا يا از نظر روايات، به حسب ظاهر، مقدّمه قبل از ذى المقدّمه وجوب پيدا كرده است. اكنون مى‌خواهيم اين موارد را بررسى كنيم:

بررسی مواردی که در آن ها به حسب ظاهر مقدمه قبل از ذی المقدمه وجود پیدا کرده است:

نمونه هایش را ذکر کنیم:

۱_ يكى از اين موارد همان‌ مسأله حج‌ است كه قبلًا مطرح كرديم. از طرفى فقهاء مى‌گويند: « بمجرّد حصول استطاعت، بر انسان واجب است كه در مقام تحصيل مقدّمات حج برآيد». و از طرفى در باب حج هم- به‌حسب ظاهر- مانند نماز مسأله‌ وقت مطرح است. درحالى‌كه در باب نماز، انسان واجب نيست قبل از وقت تحصيل طهارت كند پس چرا در باب حج لازم است قبل از وقت، به تهيه مقدّمات بپردازد؟ حال با توجه به اينكه وجوب مقدّمات، وجوب تبعى است و تا وقتى ذى المقدّمه واجب نشود نمى‌تواند وجوبى براى مقدّمه پيدا شود، اينجا چه بايد کرد ؟

نتیجه:

مطلب اول: از مسلمات است که مقدمه تابع ذی المقدمه است تا ذی مقدمه واجب نشود مقدمه واجب نمی شود.

مطلب دوم: در فقه در روایات در فتاوی این است که هنوز وقت حج نرسیده بر انسان واجب است مقدمات حج رو انجام بده و آن اینکه هنوز وقت حج نرسیده ببینید شما الان که مستطیع شدید وجوب حج آمده است ولی هنوز وقت واجب نیامده است و واجب ذی الحجه است ولی فقهاء می گویند باید الان در کاروان ثبت نام کنید و زاد و توشه را واجب تهیه بشود.

صاحب فصول رحمه الله‌ براى رهايى از اين مشكل، چاره‌اى جز تصوير واجب معلّق نداشته لذا فرموده است: ما بايد حساب حج را از حساب صلاة جدا كنيم. در مورد صلاة، قبل از فرارسيدن وقت، وجوبى نيست لذا تحصيل مقدّمه هم واجب نيست در مورد صلاة قبل از فرا رسیدن وقت وجوبی نیست یعنی شما الان ساعت هشت و نیم الان وقت نماز ظهر نیست اصلا ظهر واجب نیست اگر ظهر واجب نیست تحصیل طهارت هم واجب نیست ولی در رابطه با حج این طور نیست امّا در باب حج، به‌مجرّد حصول استطاعت، وجوبْ حاصل مى‌شود و مسأله وقت به‌عنوان قيد براى خود حج قرار داده مى‌شود. و در نتيجه حج به‌عنوان واجب معلّق است يعنى وجوبْ الآن تحقّق دارد ولى واجب- يعنى حج- متوقّف بر يك امر استقبالى به نام زمان است كه خواه‌ ناخواه این زمان تحقّق پيدا مى‌كند و مقدور مكلّف هم نيست.

قید در قضایای تعلیقیه مثل حج مثل نماز که اگر طهارت بود نماز درست است اگر استطاعت بود حج واجب است ،این قیدها به کجا می خورد آیا به ماده می خورد؟ یا به هیئت می خورد؟ این شرط قید ماده است یا هیئت است؟ هیئت حامل وجوب است ماده حامل واجب است ؛ در قضایای تعلیقیه این شرط و قید قید ماده است یعنی قید واجب است یا قید هیئت است که قید وجوب است.

این که مرحوم صاحب فصول در اینجا می خواهد مشکل را این گونه حل می‌کند اینجا فرض بفرمایید قید استطاعت قید وجوبه یعنی به محض اینکه استطاعت آمد وجوب آمده است وجوب حج آمد ولی قید واجب چیست؟ زمان است تا زمان نیاید واجب نیامده است واجب یعنی همان حج و انجام مناسک می باشد.

مورد ديگر- كه خيلى هم مورد ابتلاست- اين است كه اگر كسى در شب ماه رمضان جنب شد بايد قبل از طلوع فجر غسل كند. روشن است كه اين غسل مربوط به روزه روز بعد است درحالى‌كه روزه فردا از اوّل طلوع فجر وجوب پيدا مى‌كند. پس چرا غسل جنابت، قبل از طلوع فجر واجب شده است؟ غسل جنابت يك واجب تبعى و مقدّمى و غيرى است پس چرا قبل از وجوب ذى‌المقدّمه‌اش وجوب پيدا كرده است؟

در اينجا هم‌ صاحب فصول رحمه الله‌ ناچار شده مسأله واجب معلّق را تصوير كند و بگويد: «وجوب روزه از اوّل شب تحقّق دارد» و يا حدّ اقل از همان نيم ساعت قبل از فجر- كه ظرفيت براى غسل جنابت دارد- روزه وجوب دارد امّا معناى وجوب روزه از نيم ساعت قبل از فجر- وجوب امساك از آن زمان نيست بلكه واجب، از اوّل فجر شروع مى‌شود.

خلاصه فرمایش صاحب فصول ؛ وجوب حالی و واجب استقبالی است هرگاه که وجوب حالی شد و واجب استقبالی به آن واجب معلق می گویند

راه های دیگر که از آخوند و شیخ برای حل مشکل بیان شده است را ان شاالله در بحث های آینده عرض خواهیم کرد.