/ مستندات درء/کتاب الحدود و التعزيرات

موضوع: کتاب الحدود و التعزيرات/ مستندات درء/

یکی از مستندات قاعده درء روایتی است که شیخ صدوق (ره) نقل کردند و عرض کردیم که نقلی که این روایت از طریق شیخ صدوق مطرح شده است متاسفانه مرسله است اگر این روایت مرسل است قابل استناد کردن نیست.

و چرا روایات صدوق مرسل است؟ برای اینکه مرحوم صدوق نمی گوید من این روایت را از چه کسی نقل کردم و راوی کیست واسطه کیست فقط روایت رو می خواند که تدرء الحدود به شبهات یا ادرء الحدود بالشبهات اگر این مرسله است ارزش اعتباری ندارد و نمی تواند مدرک و مستند برای قاعده درء بشود.

بعضی خواستند ضعف سندی این روایت را به یک شکلی جبران کند راه جبران سند این روایت چه هست؟

راه حل اول:

یعنی تصحیح کردن سند و درست کردن سند این روایت آن است که گفته اند مراسیل صدوق مثل مسانید او معتبر است ولو روایت مرسله است اما از آن رهگذر که آقای صدوق نقل کرده است روایت مرسله صدوق مثل روایت مسند صدوق معتبر است و این مطلب را مرحوم بجنوردی[1] در کتابش قواعد فقهیه مطرح کرده است . روایات مرسله صدوق ارزش سندی دارد ارزش مسندی دارد می تواند مسند قاعده درء بشود.

چرا مرحوم آقای بجنوردی این حرف زده است؟ چرا بعضی از فقها مراسیل صدوق مثل مسانید صدوق معتبر است؟ علت این است که مرحوم صدوق رحمه الله علیه در مقدمه ی کتاب شریف من لایحضرالفقیه [2] تصریح می کند که سند برخی روایات را نمی آورد مثلا فرض بفرمایید فراوان شده شما و ما به وسایل شیعه مراجعه می کنیم می بینیم سند روایت عن فلان بن فلان بن فلان بن عن ابی عبدالله ما همه آن اسناد رو حذف می کنیم و می گوییم که عن ابی عبدالله علیه السلام و بعد هم سندش را می گویم وآدرس وسایل شیعه می دهد.

مرحوم صدوق هم فرموده است در مقدمه من لایحضرالفقیه که من هرگاه روایتی را در اینجا خواستم بنویسم اسنادش رو حذف می کنم به عنوان خلاصه همان اصل روایت را می آورم.[3]

نتیجه این که خود مرحوم صدوق به همین روایات مرسل اعتقاد دارد که صحیح است چون سندش را خودش دیده است و بر اساس همین روایات حکم صادر می کند و بر اساس همین روایات مرسل فتوا می دهد.[4]

خلاصه راه اول این است که مراسیل صدوق مثل مسانید صدوق است از نظر مرحوم صدوق و بعضی از فقهای دیگر صحیح است و اعتبار دارد.

راه حل دوم:

برای جبران ضعف سندی روایات مرسل این است که از شهرت عملیه استفاده شود.

توضیح مطلب:

به این بیان که وثوق و اطمینان به صدور خبر داشته باشیم حالا وثوق به صدور خبر تاره از عمل اصحاب و بزرگان و متقدمان به دست می آید یعنی اگر دیدیم که همه فقهای متقدم همه فقها قدما دویست سال اول از غیبت صغری را از مرحوم صدوق تا شیخ طوسی می گویند و از شیخ طوسی تا علامه ی حلی می گویند متاخرترین از علامه حلی به بعد را می گویند متاخر المتاخرین . اگر ما دیدیم علمای بزرگی از متقدمین به یک روایتی عمل کردند قاعدتا ما یقین پیدا می کنیم اطمینان پیدا می کنیم که این روایت از معصوم صادر شده است و وثوق به صدور خبر داریم.

اگر دیدیم همه فقها طبق یک روایت عمل کردند و مطابق آن فتوا دادند و از آن رهگذر که این جمع قریب المعاصر یا قریب العصر امام معصوم علیه السلام هستند به صدور خبر وثوق پیدا می کنیم و وثوق و اطمینان حاصل می شود مثلا علی بن بابویه، کلینی ، شیخ مفید ،سید مرتضی، شیخ طوسی رحمه الله علیهم اجمعین من جمله از آن علما هستند و متقدمین هستند وقتی آنها به روایت عمل کردند قاعدتا برای ما وثوق صدور حاصل می شود وقتی وثوق صدور حاصل شد قاعدتا اطمینان پیدا می کنیم که ولو این روایت مرسل است سندش ذکر نشده است ولی شیخ کلینی یا سید مرتضی عمل کرده است اگر این همه از اعاظم از فقهای متقدم عمل کردند برای ما اطمینان حاصل نمی شود؟ که این از امام صادر شده است.

قاعده مورد بحث یعنی ادرء الحدود بالشبهات نیز تمامی فقها عمل کردند و در آن استناد کردند و بر اساس عرف فتوا دادند بدید ترتیب آن را مسلم دانستند و به اصطلاح شهرت عملی آن محقق شده است و اگر شهرت عملی آن محقق شده است قاعدتا اطمینان به صدور سند پیدا می کند.

بلکه بعضی از فقها پا رو فراتر گذاشتند ؛ نوشته اند می شود ادعا کرد که این روایت در میان جمیع فرق مسلمان مورد عمل واقع شده است و از شهرت آن برای هر کسی وثوق و اطمینان حاصل می شود نه تنها متقدمین به این روایت عمل کردند بلکه همه فقهای امامیه بلکه همه فقهای اهل اسلام به این روایت عمل کردند اگر این است ما یقین پیدا می کنیم وثوق پیدا می کنیم [5] که این روایت از معصوم صادر شده است این مطلب رو هم مرحوم آیت الله خویی در تکمله المنهاج آن را مطرح کردند.

نقد راه حل ها

آیا این راه حل ها درست است؟ ظاهرا خیلی این راه حل ها نمی تواند درست باشد.

نقد راه حل اول:

یکی از نقدهایی که می شود به راه حل اول کرد اینکه روایتی در نظر شیخ صدوق صحیح و حجت باشد دلیل نمی شود که برای دیگران هم حجت باشد شما فرمودید که آقای صدوق فتوا داده است ما اطمینان داریم پس مقلد این باشیم این روایت برای صدوق معتبره و فتوا هم به نظر خودشان معتبراست ؛ شما به عنوان قریب الجتهاد باید تمام راه هایی که صدوق رفته است شما هم بروید . اولا این روایت چرا صحیح است؟ چرا ضعیف است؟ اگر ضعیف است آیا قابل جبران هست یا قابل جبران نیست؟ اینها رو شخص شما باید بروید.

شما الان به عنوان مقلد نیستید شما به عنوان قریب الاجتهاد دارید از اینجا استنباط می کنید ابزار استنباط باید محکم باشد پس اگر مرحوم صدوق این روایت را صحیح می داند دلیل بر این نیست که مرحوم آقای خوئی صحیح بداند و حضرت امام رضوان الله تعالی علیهم هم صحیح بداند و آنها طبق مبنای خودش را دارد و چنانکه که بعضی از آقایان این را قبول نخواهند کرد شاید اگر او سند حدیث را نقل می کرد مثلا اگر مرحوم صدوق سند حدیث رو نقل می کرد سایر فقها به علت ثقه ندانستن بعضی از راویان آن یا شناخته نشدن بعضی از آن ها ،حدیث مزبور رو صد درصد ضعیف تلقی می کردند.

پس اگر صدوق سند را ذکر نکرده و مرسله است و او را صحیح می داند دلیلی بر این نیست که بقیه فقها و ما هم این روایت را صحیح بدانیم.

نقد راه حل دوم

در نقد راه حل دوم که گفتیم شهرت عملیه استفاده می شود که اکثر اصحاب به یک روایت عمل کردند پس برای ما وثوق سندی پیدا می شود.

اولا: این راه حل بنا بر بعضی از مبانی که عمل اصحاب نمی تواند جابر ضعف سند روایت باشد و این صحیح نیست.

ثانیا: حتی بنابر اینکه عمل اصحاب جبران ضعف سند کند این راه ناتمام است زیرا اینکه فقهای متاخر به این روایت عمل کردند سخن خوبیه اما آنچه در این بین مفید است و در راه حل دوم ادعا شده است استناد متقدمان یعنی فقهای معاصر شیخ صدوق و پس از ایشان تا زمان متاخران به این حدیث است بدین منظور باید موردی را بیابیم که روایت به خصوصی دربارة درأ حد در آن مورد وارد نشده باشد و فقهای متقدم به استناد این روایت مرسله و نه به استناد ادلّة دیگر، به سقوط مجازات قائل شده باشند و ما اگر روایتی پیدا کنیم که درء نداشته باشد و فقها به او عمل کرده باشند ،ضعف سندی رو جبران می کند اما ما بحثمان در آن روایتی است که درء داشته باشد تدرء الحدود بالشبهات؛و ادرء الحدود بالشبهات آیا فقها در این مورد عمل کردند یا عمل نکردند ما هنوز این روایتی رو ندیدیم ادامه مراحل بعدی سیاتی.