درس تفسیر استاد هادی عباسی خراسانی

موضوع: تفسیر ترتیبی(سوره بقره)/سوره بقره(آیه36) /بررسی لغوی واژگان و مراد از آنها

﴿فَأَزَلَّهُمَا الشَّيْطَانُ عَنْهَا فَأَخْرَجَهُمَا مِمَّا كَانَا فِيهِ ۖ وَقُلْنَا اهْبِطُوا بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ ۖ وَلَكُمْ فِي الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَمَتَاعٌ إِلَىٰ حِينٍ﴾[1]

1- بررسی لغوی واژگان و مراد از آنها

عرض شد در آیه گذشته که بهشت مسکن و مأوای جناب آدم و همسر ایشان بود. خداوند به آنها اختیارات استفاده از نعمت‌های مختلف را داده بود. هم به عنوان «رغدا» و هم به عنوان «من حیث شئتما». از هر کجا که می‌خواستند می‌توانستند استفاده کنند. تنها جایی که نباید استفاده می‌کردند، شجره ممنوعه بود.

1.1- ازلهما

ازل از زلّ به معنای لغزش است. ازلال لغزاندن و به لغزش واداشتن است. در آیه دیگر دارد که ﴿فَوَسْوَسَ لَهُمَا الشَّيْطَانُ﴾.[2] شیطان برای آن دو وسوسه کرد؛ فازلهما الشیطان.

راغب در کتاب خود می نویسد: «الزَّلَّةُ في الأصل: استرسال الرّجل من غير قصد، يقال: زَلَّتْ رِجْل تَزِلُّ، والْمَزِلَّةُ: المكان الزّلق، وقيل للذّنب من غير قصد: زَلَّةٌ، تشبيها بزلّة الرّجل. قال تعالى: فَأَزَلَّهُمَا الشَّيْطانُ».[3]

1.2- شیطان

شیطان از شطن است. هر چیزی که مبعّد از خدا باشد شیطان است. فازلهما الشیطان عنها. شیطان از بهشت و نعمت‌ها لغزاند. فاخرجهما مما کانا فیه. از آنچه در آن بودند خارج کرد. از این نعمت‌ها و منزلتی که آدم و حوا علیهما السلام داشتند.

صاحب کتاب المفردات فی غریب القرآن می نویسد: «شطن: الشَّيْطَانُ النون فيه أصليّة وهو من: شَطَنَ أي: تباعد... وسمّي كلّ خلق ذميم للإنسان شَيْطَاناً».[4]

1.3- و قلنا اهبطوا

هبوط فرود آمدن از نقطه‌ای به نقطه دیگر است. از مکانی به مکانی دیگر یا از مکنتی به مکنت دیگر. از منزلتی به منزلت دیگر.

آقای مصطفوی در کتاب خویش می نویسد: «هبط: كلمة تدلّ على انحدار... هو تنزّل في استقرار، و النظر فيه الى منتهى النزول و هو الاستقرار في محلّ ثانوىّ، كما أنّ النظر في النزول الى جهة ابتداء النزول من محلّ أوّلىّ، و لا يلاحظ فيه جهة استقرار في محلّ».[5]

بعضکم لبعض عدو؛ برخی برای برخی دیگر دشمن هستید.

1.4- و لکم فی الارض مستقر و متاع الی حین

به ضمائر عنایت کنید که همه تثنیه است. فازلهما... فاخرجهما. شیطان این دو را لغزاند و باعث خروج اینها شد. در نتیجه آنها را از مقامی که داشتند اغوا کرد و دشمنی‌اش را ظاهر کرد و مایه هبوط آنها شود. این هبوط به جهتی مذموم است. به جهتی که جناب آدم و حوا علیهما السلام در نعمت بودند. این نعمت از آنها سلب شد.

1.5- بعضکم لبعض عدو

ممکن است عداوت انسان‌ها به یکدیگر باشد، و ممکن است القائات شیطان باشد؛ که باعث عداوت است. عرض ما این است که منشأ همه عداوت‌ها، وسوسه شیطان است. شیطان، شیطنت می‌کند و افراد را به هم بدبین می‌کند. ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ الشَّيْطَانُ أَن يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاء فِي الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ وَيَصُدَّكُمْ عَن ذِكْرِ اللّهِ وَعَنِ الصَّلاَةِ﴾.[6] شیطان از راه گناهان فردی و اجتماعی مانند خمر و میسر دشمنی ایجاد می‌کند. از چند طرف به انسان هجوم می‌آورد. بنابراین در برابر خطورات و وساوس شیطان مراقبت داشته باشید که اولین مرحله ورود به گناه است. اگر انسان از اول مراقبت داشته باشد، می‌تواند در مراحل بعدی هم نجات یابد و به سلامت عبور کند. وقتی هبوط اتفاق می‌افتد و سلب این نعمت‌ها رخ می‌دهد، عداوت انسان توسط شیطان، به وسوسه‌های مختلف ظهور می‌یابد.

2- رخ دادن دو هبوط برای شیطان

آیه گذشته راجع به مقامات و نعمت‌های آدم و حوا علیهما السلام بود. اینجا سلب این مقام‌ها و منزلت است. این لغزش باعث گرفته شدن آن نعمت ها شد، و از بهشت خارج شدند. شیطان آنها را از نعمت‌هایی که داشتند، خارج کرد. در واقع دو نحوه هبوط شیطان وجود دارد. یکی قلنا اهبطوا بعضکم لبعض عدو. شیطان هم باید با آنها هبوط کند. و دیگری؛ ﴿قَالَ اهْبِطَا مِنْهَا جَمِيعًا﴾.[7] شاید دو هبوط باشد. خطاب اینجا جمعی است. این جمیع، حضرت آدم و جناب حوا و شیطان است. همه امر به هبوط شدند. مقام و منزلت را از دست دادند.

از همین جا است که باید انسان با توجه به این آیه این هشدار را دریافت کند که همیشه، در معرض لغزش است. شیطان آسایش و آرامش و ایمان و عقیده انسان را هدف گرفته است. آدمی که در نعمت‌ها بود، مورد لغزش شیطان قرار گرفت. شیطانِ در اینجا هر چیزی است که انسان را از معارف و حضرت حق، دور می کند. انسان باید مراقب خطوراتش هم باشد.

بعضی نظرشان این است که این امر جمعی که در اینجا آمده است همه ی جناب آدم و ذریه آدم را شامل می‌شود. این هبوط و فرود، و نزول معرفتی که اتفاق افتاد، از دست دادن مقامی از مقامات انسان بود. در بهشت متنعم بود. بهشتِ اعمال است، و بهشت برزخی و مثالی که دنیا و آخرت را واجد است نه بهشت نهایی. این لغزاندن شیطان باعث شد این نعمت‌ها از دست او برود. شیطان محور اصلی عداوت به انسان است. ﴿أَلَمْ أَعْهَدْ إِلَيْكُمْ يَا بَنِي آدَمَ أَن لَّا تَعْبُدُوا الشَّيْطَانَ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُّبِينٌ﴾.[8] برای این است که مراقب این دشمنی و عداوت باشد.

امیدواریم که از خطورات شیطانی محفوظ باشیم و مراقب باشیم در مثلث انسان و شیطان و حضرت حق، بتوانیم موفق شویم و بر وساوس شیطانی مسلط شویم.