نکات کلی در مورد آیه 67 - بخشی از خطبه غدیر/تفسیر آیه 67 /تفسیر سوره مائده

موضوع: تفسیر سوره مائده/تفسیر آیه 67 /نکات کلی در مورد آیه 67 - بخشی از خطبه غدیر

﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ وَإِن لَّمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللّهَ لاَ يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ﴾[1]

﴿قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لَسْتُمْ عَلَى شَيْءٍ حَتَّىَ تُقِيمُواْ التَّوْرَاةَ وَالإِنجِيلَ وَمَا أُنزِلَ إِلَيْكُم مِّن رَّبِّكُمْ وَلَيَزِيدَنَّ كَثِيرًا مِّنْهُم مَّا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ طُغْيَانًا وَكُفْرًا فَلاَ تَأْسَ عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ ﴾[2]

1- تفسیر آیه 67

1.1- خلاصه جلسات گذشته

گفتیم که این آیه در واقع، اتمام آیه 55 و 56 و 57 سوره مبارکه مائده است که این آیات، عبارت بود از:

﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُواْ الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاَةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾[3]

﴿وَمَن يَتَوَلَّ اللّهَ وَرَسُولَهُ وَالَّذِينَ آمَنُواْ فَإِنَّ حِزْبَ اللّهِ هُمُ الْغَالِبُونَ﴾[4]

﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ لاَ تَتَّخِذُواْ الَّذِينَ اتَّخَذُواْ دِينَكُمْ هُزُوًا وَلَعِبًا مِّنَ الَّذِينَ أُوتُواْ الْكِتَابَ مِن قَبْلِكُمْ وَالْكُفَّارَ أَوْلِيَاء وَاتَّقُواْ اللّهَ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ﴾[5]

1.2- تواتر روایات امامت امیرالمؤمنین (علیه‌ا‌لسلام) در جریان غدیر

مرحوم علامه امینی (رحمه‌الله) در الغدیر، روایات این آیه را از مجامع فریقین روایت کردند. بیشترین روایتی که بیشترین سند و بیشترین راوی را دارد، حدیث غدیر و آیه ابلاغ و تبلیغ است. در تاریخ، عدد حجاج در حجة الوداع، 120 هزار جمعیت در آن زمان نوشتند.[6] جمعیت استثنایی بوده است.

1.3- ولایت امیرالمؤمنین (علیه‌السلام)، جزء العلة برای نبوت و رسالت

اسلام، جزء العلة‌ای دارد که ولایت است. جزء اخیر اسلام، فصل اخیر است؛ فصل اخیر عالم هستی. اگر چند نفر بخواهند جسم سنگینی را حرکت دهند، تا آخرین نفر نیاید، آن جسم حرکت نمی‌کند. 124 هزار پیامبر آمدند و از اسلام اولیه تا اسلام اصطلاحی تکمیل کردند. آخرین رسول، جزء العلة برای تمام نبوت و رسالت شد. رسالت تامه که «یا أیّها الرّسول»، جزء العلّةی آن ولایت است.

1.4- چند مطلب مهم در آیه

1.4.1- خطاب به رسالت

خطاب به «یَا أَيُّهَا الرَّسُولُ»، خطاب خاص است. در نماز باید به رسالت ایشان شهادت داده شود.

1.4.2- ولایت، اتمام و اکمال رسالت

عنوان «بَلِّغ»: بُلوغ، رسیدن به نتیجه است. در عرب به درختی که ثمر می‌دهد، می‌گویند: «بلغ».[7] انسانی هم که به ثمر می‌رسد، در سن بلوغ است. برای رسیدن رسالت است به جزء اخیر که ولایت است. ما ولایت را جدای از رسالت نمی‌دانیم و اتمام و اکمال آن می‌دانیم. ولایت هم اتمام اجزای رسالت و هم اکمال اوصاف آن است. «من ربّک». ولایت چندین بار نزول یافت و ابلاغش زمان‌سنجی شد که به موقعش باشد.

1.4.3- اعلان به ولایت، شرط اتمام رسالت

«وَإِن لَّمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ»: اگر جزء دین نبود، چنین نبود. اگر تبلیغ ولایت نباشد، دین نرسیده است. این شرطیه تهدید نیست؛ بلکه نکته معرفتی مهمی است. جزء العله‌ای است که تمام العله است. فصل اخیر است. ولایت، فصل مقوم رسالت و اسلام است. هرچه در سلسله علل و معلولات به علت اخیر برسیم، گویا همه علت‌ها را دارد. غایت را دارد. علت اخیری که ولایت باشد، علت غایی هم هست. همه اجزای قبلی بر آن مترتب است.

1.4.4- وعده خداوند به حفظ پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله)، در صورت اعلان ولایت

«وَاللّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ»: به قدری که ولایت مخالف دارد، هیچ چیزی مخالفت ندارد؛ چرا که شیطان در مقابل ولیّ، ولیّ می‌سازد. آیت الکرسی را بنگرید.﴿اللّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُواْ يُخْرِجُهُم مِّنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّوُرِ﴾.[8] خدا نگه می‌دارد. ولایت صفت باری‌تعالی است و ادامه دارد و انقطاع ندارد؛ بر خلاف رسالت که تمام می‌شود. ولایت تا ابد هست. بعد از نزول این آیه شریفه، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله)، حتی به محافظان فیزیکی هم فرمودند که من نیازی به همراهی شما ندارم؛ من در حفظ باری‌تعالی هستم.[9] هرچند حفظ فیزیکی هم هست، ولی این عصمت در اینجا حفظ اندیشه‌ها و اعتقادات است. حضرت نگران حقیقت دین بودند.

1.4.5- منظور از کفر در این آیه

«إِنَّ اللّهَ لاَ يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ»: قوم کافر قابل هدایت نیستند. ﴿لاَ يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ﴾.[10] ولایت به کفار و کسانی که نعمت را نشناختند، نمی‌رسد. منظور از کفر در اینجا به کفر ابتدایی در مقابل شکر است، نه اینکه لزومً کفر اعتقادی باشد. اگر شکر رعایت نشود، ممکن است به کفر ابتدایی و کفر انتهایی که اعتقادی است منجر شود.

1.5- بخشی از خطبه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) در غدیر خم

مرحوم بَحرانی در تفسیر برهان از مناقب جریان غدیر خم را در حدیثی این‌گونه نقل می‌کنند:

حکایت شأن نزول آیه را بیان می‌کنند. بعد از حجة الوداع، این‌ آیه در سرزمینی به نام زوجان نازل شد. «فَلَمَّا نَزَلَتْ عِصْمَتُهُ مِنَ النَّاسِ، نَادَى: اَلصَّلاَةَ جَامِعَةً. فَاجْتَمَعَ النَّاسُ إِلَيْهِ».[11] حضرت دعوت به نماز کردند. ولایت، متمّم نماز است. «فَإِنْ قُبِلَتْ قَبْلَ مَاسوَاهَا».[12] همه اعمال مشروط به نماز است و نماز در قبولی، مشروط به ولایت است. این روایت نبوی است. سپس حضرت در ضمن خطبه‌ای بعد از نماز فرمودند: «مَنْ أَوْلَى مِنْكُمْ بِأَنْفُسِكُمْ؟ فَضَجُّوا بِأَجْمَعِهِمْ»؛ همه‌ی این جمعیت جواب دادند: «وَ قَالُوا: اَللَّهُ وَ رَسُولُهُ. فَأَخَذَ بِيَدِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ (عَلَيْهِ‌السَّلاَمُ)، وَ قَالَ: مَنْ كُنْتُ مَوْلاَهُ فَعَلِيٌّ مَوْلاَهُ، اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاَهُ، وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ، وَ انْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ، وَ اخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ، فَإِنَّهُ مِنِّي وَ أَنَا مِنْهُ، وَ هُوَ مِنِّي بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى». این نقشه‌ای است که تداوم دارد. تداوم رسالت به ولایت است. «إِلاَّ أَنَّهُ لاَ نَبِيَّ بَعْدِي. وَ كَانَتْ آخِرَ فَرِيضَةٍ فَرَضَهَا اللَّهُ تَعَالَى عَلَى أُمَّةِ مُحَمَّدٍ»؛ آخرین فریضه‌ای که نازل شد، این ولایت است. ثُمَّ أَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى عَلَى نَبِيِّهِ ﴿اَلْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلاٰمَ دِيناً ﴾[13] ».[14]

1.6- سوره مائده، جزء آخرین سوره‌های نازل‌شده بر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله)

سیر ترتیبی نزولی قرآن با سیر ترتیبی قرآن [در فهرست قرآن‌های موجود] تفاوت دارد. سیر ترتیبی قرآن از سوره‌های مدنی است. از آخر به اول است. این سوره هم جزو آخرین سوره‌های نازل شده بر رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) است. وفای به عهد که اول سوره آمد، یکی از مصادیق اتمّ آن، ولایت است.

1.7- تخصیص این آیه بر مورد خاص

در شأن نزول آیات شریفه قرآن، قائل به حصر نیستیم؛ مگر موارد تخصیصی؛ مثل این آیه که قابل سرایت و مصداق ثانی نیست. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) در جریان غدیر خم، حضرت علی (علیه‌السلام) را بلند کردند و اشاره کردند: «مَعاشِرَ النّاسِ فَضِّلوهُ فَقَد فَضَّلَهُ اللهُ».[15]

منافات ندارد که آیه‌ی «اَلْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دینَکُم»[16] دوباره تکرار شده باشد. آیات ترتیبی قرآن از آخرین روزهای مدینه شروع می‌شود. سوره‌های بقره و آل عمران و مائده مدنی هستند.