واژه‌های فلاح، جهاد و وسیله در قرآن - منظور از وسیله در روایات/تفسیر آیه 35 /تفسیر سوره مائده

موضوع: تفسیر سوره مائده/تفسیر آیه 35 /واژه‌های فلاح، جهاد و وسیله در قرآن - منظور از وسیله در روایات

﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ اتَّقُواْ اللّهَ وَابْتَغُواْ إِلَيهِ الْوَسِيلَةَ وَجَاهِدُواْ فِي سَبِيلِهِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ ﴾.[1]

1- خلاصه جلسه گذشته

این آیه شریفه که خطاب به انسان‌های مؤمن است، تقوا، ابتغاء وسیله و انتخاب وسیله را برای رسیدن به کمالات مطرح می‌کند و آیه 200 سوره آل عمران نیز شبیه به این آیه است. تقوا دارای مراتب است. آخرین و بالا‌ترین مرتبه تقوا، ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ اتَّقُواْ اللّهَ حَقَّ تُقَاتِهِ﴾[2] است که متعلق تقوا، خود حضرت حق است. گاهی می‌فرماید: ﴿فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ﴾[3] که پایین‌ترین مرتبه تقوا است که به قدر توانایی باید تقوا داشت.

2- تفسیر آیه 35

2.1- تفسیر آیه به آیه

2.1.1- آیات مربوط به فلاح در قرآن

آیه 35 سوره مائده و آیه: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ اصْبِرُواْ وَصَابِرُواْ وَرَابِطُواْ وَاتَّقُواْ اللّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾[4] در مورد فلاح است. سوره آل عمران هر دو سبک زندگی اسلامی و الهی انسان را بیان می‌کند. در آیه 200 سوره آل عمران خطاب به مؤمنین، صبر فردی، صبر جمعی و مُرابَطَه را مطرح کرده است. منظور از مُرابَطَه در آیه، هم صحبت از مرزدارانی است که صاحب ﴿رِبَاطِ الْخَيْلِ﴾[5] هستند، - «رباط الخیل» به معنای اسب‌های ورزیده و آماده برای جنگ است - و هم صحبت از ارتباط با ائمه (علیهم‌السلام) است؛ یعنی «رابِطُوا عَلَی الأَئِمَّة»ِ.[6] و در آیه: ﴿وَ اتَّقُوا اللهَ لَعَلکم تفلحون﴾،[7] شبیه به «لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ» آمده است. ایمان، صبر، مصابره و مرابطه از مصادیق ابتغاء وسیله است؛ چرا که ابتغاء وسیله عنوان عامی است که مصادیق مختلفی دارد.

در سوره حج، آیه: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ارْكَعُوا وَاسْجُدُوا وَاعْبُدُوا رَبَّكُمْ وَافْعَلُوا الْخَيْرَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾،[8] ایمان، رکوع، سجود، عبادت و کار خیر وسیله فلاح است و سبب قریب برای فلاح در این آیه شریفه، کارهای خیر و انجام خوبی‌ها است.

2.1.2- آیات مربوط به جهاد در قرآن

در سوره مبارکه بقره، آیه: ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُواْ وَالَّذِينَ هَاجَرُواْ وَجَاهَدُواْ فِي سَبِيلِ اللّهِ أُوْلَئِكَ يَرْجُونَ رَحْمَتَ اللّهِ وَاللّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ﴾،[9] به این مطلب اشاره دارد که جهاد در را خدا سبب رحمت الهی است. تای در «رَحْمَتَ» مبسوط است که دلیل بر ادامه حق و حقانیت است.

در سوره توبه، آیه: ﴿الَّذِينَ آمَنُواْ وَهَاجَرُواْ وَجَاهَدُواْ فِي سَبِيلِ اللّهِ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِندَ اللّهِ وَأُوْلَئِكَ هُمُ الْفَائِزُونَ﴾،[10] بر این نکته دلالت دارد که جهاد، موجب فوز می‌شود و این یک مرتبه بالاتر است؛ چرا که فلاح، رها شدن از مشکلات و رسیدن به راحتی است؛ ولی فوز، مرحله نهایی و نتیجه است.

همچنین آیه: ﴿وَالَّذِينَ آمَنُواْ وَهَاجَرُواْ وَجَاهَدُواْ فِي سَبِيلِ اللّهِ وَالَّذِينَ آوَواْ وَّنَصَرُواْ أُولَئِكَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لَّهُم مَّغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ كَرِيمٌ﴾،[11] می‌فرماید که جهاد در راه خدا انسان را در زمره مؤمنین واقعی قرار می‌دهد. در این آیه عنوان و وصف ایمان دو بار به کار رفته است؛ یک بار فعل «آمَنُواْ» است و یک بار «هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا»؛ یعنی این‌ها مؤمن واقعی هستند و رزق کریم دارند.

2.1.3- آیات مربوط به وسیله در قرآن

در سوره اسراء، آیه: ﴿أُولَئِكَ الَّذِينَ يَدْعُونَ يَبْتَغُونَ إِلَى رَبِّهِمُ الْوَسِيلَةَ أَيُّهُمْ أَقْرَبُ وَيَرْجُونَ رَحْمَتَهُ وَيَخَافُونَ عَذَابَهُ إِنَّ عَذَابَ رَبِّكَ كَانَ مَحْذُورًا﴾.[12] آن مؤمنانی که به خداوند تضرع می‌کنند و به حضرت حق دعوت می‌کنند و به سوی پرورگارشان وسیله می‌جویند؛ وسیله‌ای که برای آن‌ها میان‌بُر باشد. این وسیله و میان‌بُر برای آن‌ها در آیه 35 سوره مائده که بهترین روش و سیره زندگی است، بیان شده است. «الْوَسِيلَةَ»، عنوان عامی است که نمونه‌ها و مصادیق آن از ایمان، تقوا، ابتغاء وسیله و جهاد در آیه بیان شده است.

2.2- تفسیر روایی (منظور از وسیله در روایات)

مرحوم بحرانی حدیث نبوی درباره وسیله نقل می‌کنند که باید تمسک به اهل بیت (علیهم‌السلام) داشته باشیم. «الْأَئِمَّةُ مِنْ وُلْدِ الْحُسَيْنِ، مَنْ أَطَاعَهُمْ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ، وَ مَنْ عَصَاهُمْ فَقَدْ عَصَى اللَّهَ، هُمُ الْعُرْوَةُ الْوُثْقَى، وَ هُمُ الْوَسِيلَةُ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى».[13] وقتی که به وسیله می‌رسند، می گویند وسیله، فرزندان امام حسین (علیه‌السلام) است؛ یعنی ما باید به اهل‌بیت (علیهم‌السلام) تمسک داشته باشیم. «إلیه» در آیه‌ی «وابتغوا إلیه الوسیلة» در اینجا مرجعش معلوم شده که «إلی الله» است. و به لحاظ سیاق و سِباق آیه، همین قابل استفاده است.

در روایتی ابن‌شهر آشوب از حضرت امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) نقل می‌فرمایند: «وَ ابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ انَا وَسِيلَتُهُ».[14] این «أنا» در اینجا اگرچه شخص امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) است، ولی برای عنوان کلی ولایت است. در روایت دیگری از حضرت امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) می‌فرماید: «وَ قَدْ صَدَّقَهُ اللَّهُ، وَ قَدْ أَعْطَاهُ الْوَسِيلَةَ فِي الْوَصِيَّةِ وَ لاَ تُخَلَّى أُمَّةٌ مِنْ وَسِيلَةٍ إِلَيْهِ وَ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى، فَقَالَ: يٰا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّٰهَ وَ ابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ» .[15]

خلاصه اینکه وسیله ما را به خدا می‌رساند و تمام اوصاف کمالی که در قرآن آمده است و مؤمنین، مخاطب به آن‌ها هستند، همه‌ی این‌ها واسطه‌ی رسیدن به حضرت حق هستند؛ البته بعضی از وسائل به بعضی از افراد نزدیک‌تر هستند و هرچه واسطه‌ها کمتر و نزدیک‌تر باشد، بهتر است. خود حضرت حق و همه‌ی کسانی که می‌توانند ما را به خدا برسانند، مصداق «الوسیلة» هستند.